Grupa vodnih tijela podzemnih voda Romanija – Devetak

 PLAN UPRAVLJANJA OBLASNIM RIJEČNIM SLIVOM
RIJEKE SAVE REPUBLIKE SRPSKE
Nacrt pratećeg dokumenta #4
- Podzemne vode -Maj 2015

 Grupa vodnih tijela podzemnih voda Romanija – Devetak

Grupa vodnih  tijela  podzemnih voda „Romanija  –  Devetak“ (BA_DR_GW_K_3) nalazi se na krajnjem istoku Bosne i Hercegovine (sl.  38) i ima  interentitetski karakter, s obzirom na to da se najveći dio GVT nalazi na prostoru Republike Srpske (skoro 97% površine), dok se u drugom entitetu Federacije Bosne  i  Hercegovine  nalazi  3%.  Iskazano  u  kvadratnim  kilometrima,  teritoriji  Republike  Srpske pripada 1.299,5  km 2.  Sa druge strane, ovu GVT možemo smatrati  i kao  međugranični akvifer, budući da istočnu granicu čini državna granica Bosne i Hercegovine i Republike Srbije.

Sl. 38 Geografski položaj GVT (Grupa vodnih tijela)„Romanija – Devetak“ (Google Earth)

GVT  „Romanija  –  Devetak“  se  prostire  od  linije  Skelani-Milići-Vlasenica  na  sjeveru,  pa  priblžno  do linije  Prača-Goražde  na  jugu.  Zapadna  granica  je  vododjelnica  sa  slivom  rijeke  Bosne,  najistočnija državna granica Bosne i Hercegovine  prema  Srbiji. Ukupna površina ove GVT iznosi 1.337,5  km 2. U odnosu  na  ostale  grupe  vodnih  tijela  GVT  „Romanija  –  Devetak“  se  pruža  od  istočne  granice  GVT „Zapadna Romanija“, sjeverno od GVT „Tara – Ćehotina“ i južno od GVT „Drinjača“.
Reljef terena je pretežno planinskog tipa, sa nadmorskim visinama uglavnom do 1.500 mnm. Idući ka istoku, nadmorske visine se smanjuju ka dolini rijeke Jadar, čiji je izvorišni dio smješten na sjevernoj granici GVT. Drenažna mreža je razvijena na manjem prostoru, i ne postoji u najvećem  dijelu  GVT, što ukazuje na dobro karstifikovane karbonatne  stijene. Svakako najvažnija rijeka na prostoru GVT jeste Drina, dok pored nje postoje i drugi značajni površinski tokovi kao što su Leava, Sušica, Žepa, Zeleni i Studeni Jadar, Tišča. Drina nastaje od Pive i  Tare kod Šćepan polja u Crnoj Gori na 432 mnv. Dužina njenog toka iznosi 345, 9 km, a na teritoriji Bosne i Hercegovine se nalazi 37% ukupne slivne površine ove rijeke (ostalih 63% se nalazi u Srbiji i Crnoj Gori). Prosječni proticaj Drine na ušću Pive i Tare  je  157  m 3/s,  dok  je  na  njenom  ušću  u  Savu  prosječni  proticaj  425  m 3/s.  Njen  tok  se  prema karakteru  tečenja,  režimu,  pa  i  geološkim  osobinama  može  podijeliti  na  tri  dijela:  donji,  srednji  i gornji tok. Vrednost prosječnih godišnjih padavina od 1.100 mm je ušla u proračun bilansa.
Prema geološkim karakteristikama, ova GVT obuhvata dijelove 4 geotektonske jedinice: „Alohtone paleozojske  i  trijaske  formacije“,  zatim  „Ofiolitske  zona  Dinarida“,  manje  dijelove  „Savsko  – Vardarske zone“ i „Postorogene oligocenske, neogene i kvartarne formacije“. Najstarije naslage su paleozojske, koje pripadaju devonu (D) i donjem i gornjem karbonu (C1,2) i predstavljene su filitima, škriljcima,  argilošistima,  pješčarima,  i mjestimično  krečnjacima  (devon)  prosječne  debljine 700 m. Preko  njih  leže  permotrijaski  i  donjotrijaski  klastiti  (P,T  i  T1)  predstavljeni  pješčarima, konglomeratima  i  glincima,  debljine  200  –  300  m,  dok  su  u  okviru  srednjeg  trijasa  (anizijski  T2 1i adinski T2 2kat) nataloženi krečnjaci ukupne debljine oko 850 m (300  –  500 anizik i 450 m ladinik). Podređeno,  mogu  se  naći  i  krečnjaci  gornjeg  trijasa  (T3)  debljine  oko  500  m.  Ukupna  debljina trijaskih karbonata se procjenjuje na oko 1.300 m. Serija ofiolitskog melanža srednje i gornje jure (J2,3)  izgrađena  je  od  siltno  –  glinovitog  matriksa  sa  ofiolitima,  rožnacima,  škriljcima  i  glincima. Najmlađi  su  miocenski  sedimenti  (M1,2)  predstavljeni  konglomeratima,  peščarima,  glinama, ugljevima,  laporcima  i  krečnjacima,  debljine  200  –  800  m,  koje  pripadaju  “Postorogenim oligocenskim,  neogenim  i  kvartarnim  formacijama”.  Ovi  sedimenti  najznačajnije rasprostranjenje imaju u okviru Rogatičkog basena.
Najznačajnije  akumulacije  podzemnih  voda  nalaze  se  u  stijenama  kavernozno-pukotinske poroznosti-krečnjacima,  koji  hronostratigrafski  pripadaju  srednjem  i  gornjem  trijasu,  te  izuzetno
devonskim  krečnjacima  (sl.  39).  Krečnjaci  su  jako  karstifikovani,  sa  svim  prisutnim  površinskim  i podzemnim manifestacijama karstnog procesa.

Sl. 39 Prikaz GVT „Romanija - Devetak” na hidrogeološkoj karti BIH (prema originalima OGK 1:100.000)

Glavni vid prihranivanja GVT jeste putem infiltracije atmosferskih padavina, koje se godišnje izluče u obimu  od 1.100  mm. Procjenjuje  se da je količina efektivne infiltracije atmosferskih voda na nivou 50%  vrijednosti  padavina.  Pored  ovog  vida,  karstni  akvifer  se  prihranjuje  i  poniranjem  manjih površinskih tokova i infiltracijom voda koje vode porijeklo od otapanja snježnog pokrivača, naročito u  okviru  viših  planinskih  predjela  Romanije  i  Devetaka.  Da  je  poniranje  mogući  i  aktivni  vid prihranjivanja svjedoči i naziv nekih površinskih tokova: Sušica, Suvodol, Ponor i dr. Pravci cirkulacije podzemnih  voda  na  teritoriji  Federacije  BiH  odvijaju  se  iz  pravca  jugozapada  ka  sjeveroistoku (generalno u pravcu toka rijeke Prače). Naime, generalna orijentacija se može pretpostaviti jedino na  osnovu  topografskih  karata  i  digitalnog  elevacionog  modijela  terena,  budući  da  podaci  o izvršenim opitima bojenja na teritoriji Federacije BiH nisu bili dostupni.  Brzine  podzemnih tokova nisu definisane iz istih razloga.
Glavne drenirajuće zone koje se nalaze na teritoriji Federacije BIH locirane su na prostoru između Prače, Goražda i Ustikoline. Na desnoj strani rijeke prače se kod Čeljadinića nalaze tri karstna izvora. Ova vrela su uzlaznog mehanizma isticanja, što može objašnjavati povećanu temperaturu voda koja na Gornjem i Donjem vrelu koja iznosi 15-17 C. Pored njih, postoji i hladan izvor izdašnosti Q = 7 –10 l/s. Izdašnost toplih izvora iznosi 24 l/s (Gornji izvor), odnosno Q = 22-240 l/s na Donjem izvoru, čiji  odnos  minimalnih,  srednjih  i  maksimalnih  izdašnosti  iznosi  Qmin  :  Qsr  :  Qmax =  1:3:11.  Također, konstatovano  je  da  temperatura  zavisi  od  izdašnosti  izvora,  odnosno  u  periodima  povećane izdašnosti, temperatura se smanjuje, što ukazuje na moguće mješanje hladne i tople vode. Nijedan izvor nije kaptiran, pa eksploatacija podzemnih voda praktično ne postoji, osim prirodnog isticanja. Na prostoru Republike Srpske su saglasno površini koju GVT pokriva u ovom entitetu registrovani brojni  izvori  značajnih  minimalnih  proticaja.  Na  sjevernom  obodu  nalaze  se  dva  snažna  karstna vrela: Studeni Jadar i Tišča, prvo sa minimalnim proticajem oko 450 l/s, drugo 400 l/s. Pored vrela Tišča sjeverni obod GVT se drenira na brojnim manjim vrelima čija je minimalna izdašnost 5-15 l/s  (Skakavac, Grabovica,  Nikolina  voda,  Jama,  Vidovića, Kraljeva voda  i  dr.).  Štedrovo vrelo  ima  Qmin veću od 30 l/s. Na istoku se (pored direktnog isticanja u rijeku Drinu) dreniranje najvećim dijelom vrši  preko  vrela  Žepe  (Qmin oko  1  m3/s)  i  vrela  u  Starom  brodu  (Qmin 300  l/s)  koje  je  izgradnjom akumulacija Bajina Bašta potopljeno. Centralni dio  karstnog masiva Romanije prazni se preko vrela Bereg (Qmin 400 l/s), vrela Rakitnice (Qmin 250 l/s), te vrela Ziličina (Qmin 40 l/s), Toplik (Qmin 20 l/s) i Seljani (Qmin 7 l/s) kod Rogatice.
Na južnom obodu GVT glavni dren predstavljaju vrela u Banjoj stijeni-Dugovještica (Qmin 1.200 l/s) i Sudićima  (Qmin 400  l/s).  Južne  padine  Sjemeća  dreniraju  se  na  vrelu  u  Međeđi  (Qmin 140  l/s).  Na krajnjem jugoistoku su Dobrunska vrela sa Qmin 40 l/s.
Za potrebe Milića kaptirana su vrela Nikolina voda, Jama, te manji dio voda vrela Studenog Jadra. Za potrebe  Vlasenice  kaptirano  je  vrelo  Tišče  i  Vidovića  vrelo,  za  vodosnabdijevanje  Han  Pijeska Kraljeva voda. Rogatica pitku vodu obezbjeđuje putem vrela Ziličina i Seljani, Višegrad zahvatanjem Dobrunskih  vrela.  Vode  na  vrelima  Tišča  i  Studeni  Jadar  dijelom  su  zahvaćene  i  za  potrebe energetskog iskorištenja.