Žepa i njena okolina u prvim decenijama turske vlasti

izvor: GZM 1964.godine

 

Škola u Okruglom

Škola u Okruglom

Četverogodišnja osovna škola u selu Okruglom na Trnoviku je izgrađena 1948. godine. Do tada su djeca iz sela Okruglog i Šatorovića išla u škola koja se nalazila u susjednom selu Osovo. 

Na inicijativu preživjelih boraca Muslimanske čete predložena je izgradnja Spomen-škola  u selu Okruglom. Škola simbolizira masovno učešće-Muslimana (Bošnjaka) ovog i susjednih sela Šatorovići, Donje i Gornje Osovo i Tmorni Do. Radovi na Spomen-školi počeli su u oktobru 1970.godine kada je Narodni heroj Ratko Jovičić položio kamen temeljac, a 1972. godine Spomen-škola je svečano otvorena.
Škola je već dugi niz godina napuštena, ne čuje je zvuk školskog zvona i dječija graja, prepuštena je zubu vremena.

EJUB (HASAN) DURMIŠEVIĆ

EJUB (HASAN) DURMIŠEVIĆ

Ejub Durmišević je rođen 06.04.1925. godine u selu Okruglo, opština Rogatica od oca Hasana i majke Fatime, rođene Osmanović. Dugo godina je radio u Elektrodistribuciji u Rogatici, a 1981. godine je otišao u zasluženu penziju. Do rata je živio sa parodicom u Rogatici, a posljednje prebivalište je na Topliku, ul. Pere Kosorića do br. 66.
Imao je suprugu Hajru (rođena Osmanović) i troje djece;  sina Mirsada, kćerke Mirsadu (udato Kukavica) i Suadu (udato Kujović).

Usljed ratnih sukoba i razaranja u Rogatici protjeran iz svog prebivališta sa suprugom, a nakon toga  je izbjegao u Goražde.

Kako bi prehranio  sebe i suprugu odlazi do logističke baze na Grebku donijeti hranu. Po povratku sa Grebka za Goražde, oko 10.02.1993. godine biva zarobljen i odveden u KPD u Foči. U logoru u Foči često su ga slali u samicu koju je dijelio sa još dva zatočenika. Ta ćelija je bila toliko mala da su njih trojica morali da spavaju postrance jedan uz drugoga, jer nije bilo moguće spavati na leđima. Ejub je imao tešku povredu na uhu i krvna žila mu je bila otvorena. Zatražio je ljekarsku pomoć, ali mu je uskraćena dok je bio u samici.

Po izjavi svjedoka koji su bili u KPD Foča, odveden je na razmjenu oko 12.04.1993. godine sa još 40 zatvorenika u autobusu za Butmir (Sarajevo). Od tada mu se gubi svaki trag. Neka mu je vječni rahmet.

Selo Jarovići (Rogatica)

Selo Jarovići (Rogatica)

autor: Velija Palo 

Položaj

Jarovići su selo na krajnjem zapadu rogatičke opštine. Istoimeno selo postoji i u okolini Goražda. Selo je dosta raštrkano i obuhvata prostor od Batova Polja na sjeveru, do rijeke Prače na jugu, te od Banj Stijene na zapadu do Drijenjka na istoku. Jarovićima pripadaju i zaseoci Mahov Do, Bjelota, Gaj, Luka, Dubovice, Gradac, Lisičine I Drijenjak. Nadmorska visina varira od 800-900m. Selo nema živu vodu, već bunare s kišnicom. Najbliži izvor s živom vodom je bunar Vrbovik u Batovu Polju kod džamije. Za pojenje stoke bilo je nekoliko lokava. U ekstremno sušnim godinama, kad bi lokve presušile, stoka se pojila na Vrboviku.
Što se putne mreze tiče, može se doći iz tri pravca i to: sa Stjenica (10km) na sjeveru, iz Hrenovice preko Gosine na zapadu i prema Rogatici (15km) na istoku. Do ljeta 1978. godine je najaktuelniji je bio četvrti pravac na jugu, naime željeznica Sarajevo-Višegrad, kanjonom rijeke Prače. Moglo se nekoliko puta dnevno otići za Sarajevo i vratiti se u toku jednog dana. Do željezničke stanice je trebalo oko pola sata, a u suprotnom pravcu nešto više, jer je trebalo savladati oko 300m nadmorske visine.
Učenici su išli u osnovnu školu u Batovu (oko 2km) prva četiri razreda, a ostatak na Stjenice (oko 10km).
Od 1962. godine stanovništvo se snabdijevalo u prodavnici u Dobračama oko 2km), a ranije na Lješčicama (oko 6km), Stjenicama i u Rogatici.
Električnu energiju selo je dobilo 01.05.1970. godine.

Privreda

Selo je, u odnosu na prostor koji pokriva, bilo uvijek rijetko naseljeno. Tek u austrijskom periodu i kasnije osjećao se nedostatak obradivog zemljišta, pa je masovno uzurpirano državno zemljište. Stočarstvo i zemljoradnja su ovdje oduvijek bile glavne djelatnosti. Bilo je zastupljeno i voćarstvo, posebno šljiva požegača, i nešto manje stare sorte jabuke i kruške. Pravila se kvalitetna šljivovica, prerađevine od voća, a dosta se i sušilo za zime. Pri izuzetno rodnim godinama je nekoliko domaćinstava znalo prodavati i po više tona šljive.
Stanovništvo je imalo i privilegiju zarađivati platu već s kraja 19. vijeka, početkom izgradnje željezničke pruge i kasnije njenom eksploatacijom do njenog ukidanja. Mnogi su radili u Sarajevu a dolazili kući vikendom. Ukidanjem željeznice, proces iseljavanja je dodatno ubrzan. 

Istorija

Naziv sela se, po do sada poznatim dokumentima pominje prvi put u austrijskom popisu. Nastao je nekad u drugoj polovini turskog perioda. Prezime Jarović se ranije moglo naći samo na dva mjesta: u selu Vragolovima i u okolini Gusinja. Ovi u Vragolovima kažu da su došli iz Gračanice, nekad kod Rogatice. Za Jaroviće iz okoline Gusinja se može naći u literaturi da su starinci, međutim kod njih je ostalo upamćeno da je njihov predak tu došao kao vojnik sa turskom vojskom iz Bosne, zaljubio se i tu ostao. Ovo može upućivati na zaključak da su Jarovići u rogatičkoj opštini, kao i ono na goraždanskoj opštini, mogli biti timari čije su vlasnike tako nazivali. Epidemije kuge su pomorile stanovništvo nekoliko puta. Moguće da se neko od njih u toku neke epidemije zadesio u okolini Gusinja. Zna se da je bilo i bježanja kod pojave kuge, što bi mogao biti slučaj Jarovića iz Vragolova.
Selo je bilo naseljeno još u praistorijskom periodu. Austrijski arheolog Franjo Fiala je na samom kraju svog istraživanja s početka prošlog vijeka prekopao i nekoliko gromila na prostoru Jarovića ali ne sve. Iz kasnijeg perioda su i neki ostaci materijalne kulture, prije svega gradine, na kojima skoro da nije bilo nikakva istraživanja. Vrlo je interesantan, ali neistražen, trougao Gradina, Mali Gradac i Veliki Gradac prema Golubovićima. Isto tako i gradina na Rudinici, na ivici kanjona Prače, takođe prema Golubovićima.ovalnog oblika dimenzija 120x40m.
Pored sela, preko Drijenjka i Batova Polja vodio je rimski i turski drum Rogatica-Prača.
Na lokalitetu Vilino Kolo se nalazi nekropola od 23 stećka, a bilo ih je sigurno više. Najveći sljemenjak sa originalnim ukrasima je negdje početkom šezdesetig godina prošlog vijeka transportovan u Zemaljski muzej u Sarajevu. Prilikom transporta je napukao ukoso, skoro dijagonalno, po čemu se može prepoznati. Ima originalne ukrase sa tri strane. Sa jedne duže strane je uklesan konjanik. S jedne kraće strane je je uklesan pijetao na nekom postolju, a sa druge kraće strane čovjek na istom takvom postolju sa glavom drugog čovjeka i sa štapom.

Stećak iz Banja Stjene (Vilino Kolo) kod Rogatice
ZEMALJSKI MUZEJ BOSNE i HERCEGOVINE ( Botanički vrt)

Na Drijenjku je najveća nekropola stećaka na sočičkom kraju smještenih u šumi na južnoj strani brijega. Radi se o 169 stećaka raspoređenih u 5 skupina. Sanduka je 150 i sljemenjaka 19. Orijentacija im nije određena. Ukrašena su tri sanduka sa reljefnim motivima štita sa mačem i luka sa strijelom. Među stećcima ove nekropole nalazi se jedan dvostruki sanduk i jedna rimska spolija sa predstavom tužnog Atisa. Odmah do stećaka su staro muslimansko groblje. Na jednim starom nišanu su isklesane životinjske figure i motivi polumjeseca, rozete, luka i buzdovana. Dosta stećaka je prilično utonulo i naravno obraslo mahovinom.

Kasnije je kod stecaka, s drugu stranu puta, formirano i pravoslavno groblje.
Selo je došlo pod tursku upravu 1463. godine. Proces islamizacije je bio završen na prelasku sa 16. na 17. vijek. Odmah do nekropole stećaka, samo s drugu stranu puta je krajem 15. ili početkom 16. vijeka formirano muslimansko groblje i bilo je jedino groblje za nekoliko okolnih sela sve do izgradnje džamije u Batovu na prelazu sa 19. na 20 vijek.

Stanovništvo

Selo je naseljavano više puta. Samo u turskom periodu kuga je pomorila stanovništvo najmanje dva puta. Posljednji put 1813-1815 godine. Dugo je bilo nenaseljeno. Intenzivnije naselajvanje je počelo oko 1850. godine.U samim Jarovićima je bilo muslimansko stanovništvo, a u zaseocima pravoslavno.
U Jarovićima su bila prezimena Palo, Karić i Ćato. Za Pale nije sigurno da su u srodstvu s prezimenjacima s područja Prače i Podgraba. Nekad i negdje su bili spahije i nije poznato odakle su došli. Godine 1880. su u selu bili Mujo i Halil. Mehmed je došao negdje između 1895. i 1901. godine. Karić je porijeklom sa Modrika i došao je na ženevinu oženivši udovicu. Ćato je porijeklom iz sela Dubočice kod Višegrada i došao je na ženevinu.
U Mahovu Dolu je bio Maksimović. Jedan dio zemlje koju je obrađivao je bila vlasništvo Suljagića iz Sočica. Poginuli su 1942. godine tako da je ovo prezime izumrlo u selu.
Na Luci je Suljagić iz Sočica naselio Milana Vukojičića koji nije imao muške djece. Poginuo je u prvom svjetskom ratu i na ćifluku ga je naslijedio zet Džida sa Borike.
Na Bjeloti su Božovići i Babići. Božovići su došli poslije 1901. godine. Babići su naselili ćifluk na koji je svojevremno Salihagić s Kovačice naselio Milinića koji je upisan kao Krsto Dunđer. Pošto nije imao djece, pod starost je otišao na Ponor a na njegovo mjesto je, poslije 1901. godine, došao Babić od Gacka. Na Bjeloti su upisana još dva prezimena koja su iščezla – Žigić i Smrekar. Na njihovo mjesto je došao Božović poslije 1901. godine
Na Dubovicama je bio Danojlić koga je naselio Salihagić s Kovačice i Kušić.
Na Gaju je bio Kušić.
Poslije 1901. a prije 1910. godine na Gradac je dosao Hršum. Bila je još jedna kuća Radojevića koji se tu nastanio nakon što se odvojio od oca u susjednom selu Golubovići.
U Lisičinama i na Drijenjku su bili Vučkovići koji su se naselili između 1901. i 1910. godine. U susjednim Rudinama je 1880. bila kuća Đoke Vučkovića.

U austrijskom periodu izvršena su četiri popisa. Broj kuća i stanovnika je prikazan u tabeli

Popis   Kuća    Ukupno žitelja   Muslimani    Pravoslavni
1879       9                70                    21                49
1885     10                84                    23                61
1895     11                94                    25                69
1910     20              131                    41                90

U austrijskom periodu su jedna četveročlana porodica i jedan samac otišli u Tursku.U periodu između dva svjetska rata su bila dva popisa, 1921. i 1931. godine ali nije prikazan broj stanovništva po selima. Isto važi i za popis iz 1953. godine. Ostali popisi su prikazani u narednoj tabeli iz koje se vidi da je stanovništvo bilo najbrojnije 1961. godine poslije čega se ubrzava proces raselajvanja. Raseljavanja je bilo i ranije. Najviše se iselilo u Sarajevo i na Pale.

Popis    Kuća  Ukupno žitelja   Muslimani   Pravoslavni     Ostali
1948      32           158                       -                      -
1961       -            169                    32                  137
1971       -            133                    30                  102
1981       -            103                    41                    60                 2 *
1991       -             42                     15                    27
(Kao „ostali“ su popisane dvije osobe *)

U avgustu 1992. godine muslimansko stanovništvo je izbjeglo a njihovih svih sedam kuća je spaljeno 21. septembra. Nije bilo povratka stanovništva. Pravoslavno stanovništvo se raselilo poslije rata i po popisu 2013. godine bile su samo tri starije osobe.
Danas stanovništvo porijeklom iz Jarovića, osim u BiH, živi još u Švedskoj, Danskoj, SAD-u, Kanadi, Njemačkoj, Austriji, Švajcarskoj, Hrvatskoj, Mađarskoj.

Turbe Mulaibrahima Čavčića u Žepi

autor: Prof. dr. Jusuf Žiga

U starom mezarju uz  džamije u Žepi nalazi  se  turbe  u  kome  je  ukopan Mulaibrahim Čavčić. Ubili su ga vojnici Austro-Ugarske kada je Bosna i Hercegovina bila pod njenom upravom. Prema predanju, Mulaibrahim je pokušao spriječiti dalje uništavanje usjeva od strane austro-ugarskih vojnika koji su u selu Slap (na ušću Žepe u Drinu) minirali to područje i  pripremali  ga  za  splavove,  odnosno odvoženje  trupaca  sa  žepskog prostora i što je bilo još iritantnije, vrijeđanje čobanica koje su čuvale stoku na tom lokalitetu, a što su drsko činile te osobe. To je vrlo teško padalo ljudima tog odveć patrijarhalnog kraja koji su posebno držali do “obraza i časti žene”. S  toga  se,  pomenuti  Mulaibrahim,  jednog  dana  uputio  u  Slap, ponijevši sa sobom pušku u želji da zaplaši te vojnike. Kada je zapucao u zrak, oni su na to bjesomučno uzvratili s namjerom da ga ubiju, teško ga ranili, ali se ipak uspio živ izvući i nekako doći do žepske džamije, gdje je umro. Nešto kasnije mu je, upravo na tom mjestu gdje je izdahnuo, podignuto turbe.

Zanimljivo je pomenuti da je taj sakralni objekat jedini preživio okupaciju  Žepe  1995.  godine.  Naime,  tada   je  sve  drugo  spaljeno  i razrušeno na cijelom žepskom prostoru od strane srpskih snaga. Također je zanimljivo istaći da je, prema predanju, Mulaibrahim bio vrlo učen čovjek, zbog čega je u narodu prozvan Softom, a poticao je iz znanju također odane, tzv. “hodžinske porodice”. Za njegovog djeda Mehmedhodžu se vezuje legenda kako je svakog petka odlazio na odsedlanom bijelom  konju  do  planine  Panjak  kako  bi  tamo  klanjao džumu,  i  to na  lokalitetu  zvanom  “Šehova  džamija”,  umjesto  u  mjesnoj,  žepskoj džamiji. “Šehova džamija” zapravo spada u jedno od poznatih bosanskih dovišta, gdje se svijet okuplja tokom sušnog perioda i upućuje molitvu za kišu. Za to dovište se, opet, vezuje legenda da se, nakon molitve, nikada ljudi nisu vratili kućama, a da ih, dok su se još nalazili na putu, nije sustigla kiša.

ŽEPA (Prilog razumijevanju povijesne faktografije o Žepskom kraju)

ŽEPA

(Prilog razumijevanju povijesne faktografije o Žepskom kraju)

Prof. dr. Jusuf Žiga

Sažetak

U  ovom  radu  govori  se  o  nekoliko  bitnih  segmenata  povijesne faktografije  o  Žepi.  Riječ  je  o  statusnom  pozicioniranju  tog  kraja  od osmanske  i  austrougarske  vladavine  Bosnom  i Hercegovinom,  pa  do jugoslovenskih  integracija  i  dezintegracija,  uključujući  i  aktualnu situaciju  vezanu  za  reustroj  Bosne  i  Hercegovine  kao  međunarodno priznate države, a na osnovama Dejtonskog mirovnog ugovora iz 1995. godine.

U radu se, također, argumentira o dugovremenom kontinuiranju života na tom području koje je rezultiralo brojnim kulturno-historijskim znamenitostima,  poput  srednjovjekovnih  nekropola,  kula i  mostova, uključujući  i  pronalazak  nekih  predmeta  čija  starost  seže  milenijima unazad,  kao  i o  nesvakidašnjoj  prirodnoj  ljepoti  tog  kraja,  do  danas sačuvanoj u njenoj autentičnosti.

Sve bi se to moglo iskoristiti kao važna komparativna prednost u budućem razvoju tog kraja.

Ključne riječi:  Žepa; Povijesna faktografija o Žepi; Kulturnohistorijske znamenitosti Žepe.

Uvodni kontekst

Iako se još ne može pouzdano kazati kada je, i na osnovu čega, Žepa  dobila  ime,  da  li  po  istoimenoj  rijeci  koja  kroz  nju  protiče moćnoj  planini  Žep,  što  je  sa  sjeverozapadne  strane  nadkriljuje,  ili je,  pak,  riječ  o  zajedničkom  toponimu  kojeg  jedino  stručnjaci  za  tu tematiku mogu pouzdano dešifrirati, poznato je da se taj naziv pominje u  jednom  osmanskom  defteru  iz  1485.  godine.  Radi  se  o  sumarnom popisu, izvršenom 20-tak godina nakon što je to područje potpalo pod osmansku  upravu,  gdje  se,  uz  imena  još  nekih  sela  (Slap,  Podžeplje,Ljubomišlje..), pominje i Žepa. Sva ta sela su pripadala nahiji Vratar. A kada je o samom Vrataru riječ, zabilježeno je da je on tada imao status “bazara”, tj. otvorenog trga, a činile su ga “34 kršćanske kuće, sedam samaca, tri muslimanske kuće i dva mlina.” Iz navedenih podataka koji se  odnose  na vjeroispovijest  registriranih  žitelja  tadašnjeg  Vratara,  a situacija je bila slična i u drugim naseljenim mjestima koja su potpala pod osmansku upravu, vidljivo je da nije tačna tvrdnja nekih analitičara, odnosno historičara o tome kako je u Bosni, odmah po njenom osvajanju od  strane  Osmanlija,  izvršena  nagla  i  prislina  islamizacija  zatečenog domicilnog stanovništva.

Zna  se,  također,  da  je  primanje  islama  u  cijeloj  Bosni  (naziv Hercegovina je novijeg datuma) trajalo dosta dugo, odnosno da se to odvijalo  postepeno,  o  čemu  imamo  više  objavljenih  knjiga  poznatih autora koji su se bavili tom problematikom, poput Hadžijahića i nekih drugih. Ustvari, postepeno primanje islama na ovim prostorima bilo je rezultat više faktora, počevši od garantiranih vjerskih sloboda, o čemu zorno svjedoči čuvena Ahdnama Sultana Mehmeda II el Fatiha kojom je 1463. godine fra Anđelu Zvizdoviću, tadašnjem predstavniku bosanskih franjevaca,  zajamčena  “sloboda  ličnosti,  vjere,  imovine  i  kretanja” katolicima  koji  su  se  nalazili  na  ovim  prostorima,  dakako  sve  dok budu lojalni osmanskoj upravi, a slične garancije je dobio i pravoslavni živalj, preko  nerijetkog  pružanja  materijalne  pomoći  u  podizanju sakralnih objekata i to za potrebe svih konfesija, a ne samo islamske, kako to, također, neki kvazi analitičari pokušavaju predstaviti, pa sve do dugovremeno sedimentirane otvorenosti stanovnika ovog područja prema drugom i drugačijem, a što je, opet, zasebna i po sebi zanimljiva, tema.

U historijskom kontekstu čini se potrebnim naglasiti da je pomenuti Vratar bio jedan od utvrđenih gradova još iz perioda srednjovjekovne Bosne.  Naime,  on  se,  pod  tim  imenom,  spominje  kao  zasebna župa. Njegovi ostaci su i danas vidljivi na teško pristupačnom brdu Stari Grad, pogotovo sa njegove sjeverne strane, koja se okomito spušta u kanjon rijeke Žepe, dok mu je južna padina ne samo blaža, nego i daleko kraća. Stoga je logično da se upravo iz tog pravca ulazilo u gradsku utvrdu.

Pošto  su  Osmanlije  prilikom  osvajanja  teritorija  uglavnom zadržavali  ne  samo  toponimsku  nomenklaturu  (recimo  nazive  već pomenutih  sela:  Žepa,  Slap,  Ljubomišlje…),  nego  i  njihov  zatečeni status,  otuda  je  i  u  toj  novoj,  tj. osmanskoj  administrativnoj  podjeli prostora u Istočnoj Bosni, nahija Vratar zadržana kao “trgovište”. Od tih burnih vremena, a ona su za stanovnike tog područja, kao, uostalom, i za cijeli bosanskohercegovački prostor, ostala takvim sve do danas, ne samo Vratar, nego i cijeli Žepski kraj pratile su brojne i dramatične promjene, naročito u potonjem dobu.

U  administrativno  teritorijalnom  smislu  Žepa  je  danas  mjesna zajednica koja pripada općini Rogatica. Nakon Drugog svjetskog rata, tj. od 1947. do 1958. godine imala je status općine (a u statusu općine je bila i u prethodnoj Kraljevini), gdje je živjelo čak oko 7000 stanovnika. Tada  joj  je  ukinut  ne  samo  status  općine,  nego  je  i  podijeljena  na način što je dio sela (Gođenje, Stoborani, Brložnik, Podžeplje, Plane, Rijeke, Krivače), koja su gravitirala susjednom Han Pijesku, pripojeno toj  općini,  a  radi  obezbijeđivanja  pretpostavki  za  njen  opstanak,  dok je preostali, nešto veći dio, sa 15-tak sela (Žepa – centralni dio, Slap, Pripečak, Čavčići, Krnjići, Purtići, Vrelo, Stop, Ljubomišlje, Borovac, Mandre, Mislovo, Laze, Vratar, Ribioc), pretvoren u istoimenu mjesnu zajednicu Žepa i pridružen općini Rogatica.

Prema popisu stanovništva iz 1991. godine u Žepi je živjelo oko 800 domaćinstava i nešto manje od 2.500 stanovnika. Nakon okupacije Žepe od strane vojske i policije RS-a 1995. godine, a što je logistički podržala  i  Srbija,  kako  je  to  ustanovljeno  i  od  strane  Međunarodnog tribunala u Hagu, iako se tu radilo o proglašenoj “UN sigurnoj zoni”!, cjelokupno tamošnje preživjelo stanovništvo je bilo protjerano. Nakon okončanja rata, vratilo se na svoja razrušena i spaljena ognjišta tek oko 250  porodica. To  je  manje  od  jedne  trećine  predratnih  žitelja  na  tom području, pri čemu valja imati u vidu da se uglavnom radi o starijim osobama. Dovoljno je navesti podatak da u vremenu pisanja ovog teksta tamošnju osnovnu školu pohađa tek nekoliko učenika!

Prema već pomenutom popisu iz 1991. godine, a tako je bilo i ranije,  u  Žepi  je,  od  ukupne populacije,  živjelo  preko  95%  Bošnjaka (odnosno  po  tadašnjoj  nacionalnoj  nomenklaturi  Muslimana),  dok je,  zahvaljujući  priključivanju  toj  mjesnoj  zajednici  sela  Mislovo,  u kome žive pripadnici srpskog naroda, te jednom broju osoba koje su se izjasnile kao Jugosloveni, nešto manje od 5% bilo nebošnjaka. I iz ranijih popisa, uključujući i one koje je provodila Austro Ugrarska, a kasnije Jugoslavija, vidljivo je da su na tom prostoru gotovo isključivo živjeli pripadnici bošnjačkog naroda. U prilog ovom stavu, a zbog prostorne ograničenosti, navest ćemo samo nekoliko pokazatelja. U istraživanju provedenom početkom 70-tih godina prošlog stoljeća, ustanovljeno je da u Žepi živi 92 muslimanska roda sa 3.163 stanovnika, te nešto srpskih rodova u selu Mislovo i na Mandrama. Isto tako, iz popisa stanovništva 1895. godine, koga su izvšile tadašnje austrougarske vlasti, vidljivo je da je “džemat Žepa imao 198 kuća sa 1.253 stanovnika Muslimana”, te još “100 srpskih žitelja u selima Mandre i Mislovo.” (“Glavni rezultati popisa žitelja u Bosni i Hercegovini od 22. aprila 1895”, Statistički odjel Zemaljske vlade, Sarajevo, 1898:104). Također, iz popisa žitelja koji je obavljen 1910. godine, vidljivo je da je tada „na području Žepe živjelo 1.766  stanovnika  (Muslimana)“  („Rezultati  popisa  žitelja  u  Bosni  i Hercegovini od 10. oktobra 1910 godine“, Statistički odjel Zemaljske vlade, Sarajevo, 1912:40), što znači da je, u relativno kratkom periodu, došlo  do  povećanja  broja  tamošnjih  stanovnika  za  513  osoba.  Takva tendencija  se  nastavila  i  u  narednom  periodu.  Naime,  prema  popisu stanovništva koji je izvršila Kraljevina Jugoslavija 1931. godine, broj muslimanskih žitelja u Žepi se povećao sa 1.323 stanovnika na 3.099 (tada je u Žepi bilo 316 Srba, a oni su živjeli u već navedenim selima Mislovo  i  Mandre)  („Definitivni  rezultati  popisa  stanovništva  od  31. marta 1931. godine“, Knjiga II, Beograd, 1934). Međutim, po prvom popisu stanovništva u Jugoslaviji, obavljenom nakon Drugog svjetskog rata, tj. 1948. godine, „u Žepi je bilo ukupno 2.414 stanovnika, od čega 2.110 Muslimana i 304 Srbina“ („Konačni rezultati popisa stanovništva od 15. marta 1948. godine“, Beograd, 1951). Evidentno je, a zbog ratnog stradanja  i  progona  tamošnjeg  stanovništva,  da  je  došlo  do  njegovog drastičnog  smanjenja,  tj.  za  989  osoba  u  odnosu  na  prethodni  popis. Potom je uslijedio oporavak demografskog prirasta na tom prostoru sve do potonjeg rata (1992-1995) kada je, uz enormno veliki broj ubijenih, bilo protjerano kompletno stanovništvo, o čemu je i prethodno bilo riječi. Pitanju stanovništva u Žepskom kraju, njegovom porijeklu, migracionoj dinamici i sl., vratit ćemo se nešto kasnije.

Za one koji nikada nisu bili u tom kraju, a kako bi mogli steći elementarnu predodžbu o njemu, valja naglasiti sljedeće: Žepa je jedan prekrasni, još uvijek u svojoj prirodnoj autentičnosti, sačuvan krajolik. Smještena  je  u  izlomljenoj  kotlini,  sa  mnoštvom  rasjeda,  žljebova, vrtača,  kraških  pećina,  manjih  zaravni,  brežuljaka  i  drugih  reljefnih raznolikosti, koje su se formirale tokom dugih geoloških procesa.

Panoramski pogled na središnji dio Žepe

Žepa iz predratnog perioda

Žepska kotlina se prostire na nadmorskoj visini od 450-650 metara koju okružuju planine Bokšanica, Devetak, Radava, Javor i Sijemač, sa vrhom Zlovrh od 1526 metara, dok je sa istočne strane opasuje rijeka Drina. Površina joj je nešto veća od 80 kilometara kvadratnih. Cijeli taj kraj je vrlo bogat vodom, kvalitetnom šumom, gdje, ispod 800 metara nadmorske visine preovlađuje hrast, a iznad te visine bukva i zimzeleno drveće smrče, jelike i bora, uključujući i endemsku Pančićevu omoriku.

Obradive  površine  su  zahvaljujući  plodnosti  tla  i  dosta  povoljnoj, umjerenokontinentalnoj  klimi,  pogodne  za  poljoprivredu  i  stočarstvo. Na okolnim planinama vlada pretplaninska i planinska klima sa dosta snijega  i  niskim  temperaturama.  Na  tom  području  stanovništvo  se odvajkada bavilo i voćarstvom, tepčelarstvom, a u potonjem vremenu i uzgojem ribe.

Žepa  je,  sa  okolnim  planinama,  svojevrsna  botanička  bašča, što  omogućava  ubiranje svakovrsnog  ljekovitog  bilja,  od  čega  bi  se, također,  moglo  unosno  živjeti  pod  pretpostavkom  da  se  ta  djelatnost adekvatno osmisli, tim prije što se njome tamošnje stanovništvo bavilo i u predratnom periodu. Uz to, postoje svi preduvjeti i za razvoj turizma, pogotovo  ako  se  imaju  u  vidu  brojni  kulturno-historijski  spomenici na tom prostoru, o čemu će kasnije biti više riječi, prekrasni prirodni krajolici  koji  su  sačuvani  u  svojoj  autentičnosti,  uključujući  i  lov  u okolnim, superatraktivnim planinama, povoljna klima itd.

Ugostiteljski objekti na Drini ( Lokalitet ušća Žepe u Drinu)

Zbog  dugovremene  izoliranosti  i  zanemarivanja  tog  prostora, tamošnje stanovništvo je bilo prisiljeno oslanjati se samo na sebe. Otuda njegova tako snažna međusobna solidarnost u svemu (ne samo kada se raduje, nego i tuguje, uključujući i pružanje pomoći svake vrste), odnosno vjernost tradicionalnom načinu življenja, otpor prema novotarijama i sl. Tek odnedavno, Žepa je povezana asfaltnim putem sa Rogaticom i Han Pijeskom. Inače, svi putevi koji su od njene granice vodili ka centralnom dijelu, u kome se nalazi mjesni ured, škola i džamija, a do 1992. godine, tj. početka agresije na Bosnu i Hercegovinu, postojala je i ambulanta, te nekoliko trgovinskih i ugostiteljskih objekata, bili su makadamski.

Čini se, također, zanimljivim istaći da je, u geografskom smislu, Žepa gotovo podjednako udaljena od svih okolnih općinskih središta: Višegrada, Rogatice, Han Pijeska, Vlasenice i Srebrenice (negdje između 35 i 40 kilometara). Otuda je bilo posve logično da se bar dio pomenutih općina komunikacijski povežu upravo preko tog teritorija, a što, unatoč svim  argumentima  koji  tome  idu  u  prilog,  nažalost,  nije  učinjeno. Tako imamo apsurdnu situaciju da su, susjedni Višegrad i Srebrenica, komunikacijski  udaljeni  stotinama  kilometara  jer  saobraćajnica zaobilazno  ide  preko  Rogatice,  Sokolca,  Han  Pijeska,  Vlasenice  i Bratunca, umjesto mogućom, višestruko kraćom, dionicom preko Žepe. Ne  treba  izgubiti  iz  vida  da  je  upravo  preko  tog  područja  prolazio  i čuveni, milenijski star, dubrovački put, a kasnije i tzv. carigradski drum. Naime, dubrovački put je vodio od Jadranskog mora ka Srebrenici, tada velikom rudarskom gradu, koji se nalazio u susjedstvu današnje Žepe. A preko tog područja je bio trasiran i pomenuti carigradski drum. Prolazio je glasinačkim  platoom  i  spuštao  se  u  žepsku  kotlinu,  te  nastavljao uzvodno, dolinom Drine do Višegrada, pa dalje ka istoku, povezujući Bosnu, odnosno Sarajevo sa Istambulom kao metropolom Osmanskog carstva.

Tragovi o milenijskom kontinuitetu života

Evidentan je dugovremeni kontinuitet života na području Žepe koji,  po  svemu  sudeći,  seže duboko  u  stari  vijek,  a  prema  nekim analitičarima, možda i do prahiostorijskog doba. Ali, unatoč tome, još

uvijek nemamo nekih pretenzivnijih historijskih, arheoloških, arhivskih i drugih istraživanja, vezanih za taj kraj, na osnovu kojih bi se moglo pouzdanije i preciznije govoriti kada je on prvi put naseljen, ko je sve tu živio, čime se bavio i tome sl. Međutim, to ne znači da nije bilo nikakavih istraživanja, odnosno da ona koja su obavljena nisu dovoljno relevantna. Naprotiv. Radi se o veoma kompetentnim istraživačima koji su, koliko god  to  bilo  fragmentarno,  proučavali,  recimo,  kulturno-historijske spomenike na tom prostoru, a ima ih, na sreću, još dosta sačuvanih, kao i neka druga pitanja, o čemu će biti više govora u nastavku.

Kad je riječ o stanovništvu tog kraja, a na bazi do sada dostupnih dokaza,  nešto  više  i  konkretnije  se  može  govoriti  tek  od  sredine 15.  stoljeća,  tj.  na  osnovu  osmanskih,  a  potom austrougarskih,  te jugoslovenskih popisa, kao i nekih putopisnih i drugih zabilješki. Bilo je  i  nekoliko  faktografskih  opservacija  tog  kraja,  doduše  u  novijem vremenu. Neke od njih ćemo, s razlogom, i ovdje pomenuti. Preciznije kazano,  ako  izuzmemo  oficijelne  popise  stanovništva,  pouzdaniji pokazatelji o tamošnjem stanovništvu odnose se na posljednjih stotinjak i nešto više godina. Tu se, prije svega, misli na doseljavanje u taj kraj određenih  porodica  (po  prezimenu  prepoznatljivih  zasebnih  rodova), gdje se, s generacije na generaciju, prenosi odakle i kada su tu došli, kao i na odseljavanje određenih porodica sa tog prostora u druga područja, uključujući i premještanje iz jednih u druga sela koja pripadaju Žepi. Naravno, tu su i oni koji se ubrajaju u starosjedioce, za čije se porijeklo, zasad, ne može ništa pouzdanije kazati, tj. otkad žive na tom prostoru, ili, kada i odakle su se tu doselili, ili, pak, koji od njih, u bukvalnom smislu, pripadaju tamošnjem domicilnom stanovništvu itd.

Poznato  je  da  su  doseljavanja  u  Bosnu  i  Hercegovinu,  pa  tako i  u  njen  istočni  dio,  kome  pripada  Žepa,  intenzivirana  sa  osmanskim povlačenjem iz Ugarske, Slavonije, Dalmacije i Srbije. Dakako, riječ je o doseljavanju muslimanskog stanovništva. Isto tako, došlo je do masovnog iseljavanja  tog  stanovništva  iz  Bosne  i  Hercegovine  sa  povlačenjem Osmanskog  carstva  sa  ovih  prostora,  te  njegovog  prepuštanja Austro Ugarskoj  upravi,  a  na  osnovu  odluke  Berlinskog  kongresa  iz  1878. godine. Ovdje treba imati u vidu i doseljavanje katoličkog stanovništva u Bosnu i Hercegovinu iz drugih zemalja tokom Austro Ugraske uprave ovim prostorom, baš kao i pravoslavnog stanovništva, pogotovo Vlaha, prije i u toku osmanskog vladanja ovom zemljom, o čemu svjedoče i popisi iz tog perioda, kao i neki drugi dokumenti. Tako, analizirajući pomenute popise, H. Šabanović naglašava da je, samo „u vilajetu Pavli bilo 1.469. godine 448 vlaških porodica, a 1.485. godine čak 14 džemata Vlaha“ (Šabanović, 1959:130)¹/, a tom vilajetu je pripadalo i današnje žepsko područje. Vjeruje se da je tamošnje selo Mandre, koje se nalazilo na nekadašnjoj „granici nahije Studena, koja je pripadala vilajetu Pavli“, bilo  naseljeno  upravo  vlaškim stanovništvom.  Za  to  stanovništvo  se, opet, zna da je bilo stočarskog zanimanja, a čemu je itekako pogodovao taj  kraj.  Po  svemu  sudeći,  na  žepskom  prostoru  je  također  živjelo  i 

1  Vidjeti opširnije o Žepi u prvim godinama osmanske uprave Bosnom: Šabanović H. – Palavestra V, (1964), „Žepa i njena okolina u prvim decenijama turske vlasti“, GZM, Etnologija, NS XIX, pp. 39-44.

bogumilsko  stanovništvo  (u  predaji  starih  ljudi  doskora  se  o  njima govorilo kao o „Lutoranima“ koji su tu nekad živjeli i drugačije se Bogu molili), što ne treba čuditi ako se zna da je neomanihejsko učenje na ove prostore pristiglo sa istoka, preciznije kazano sa Srednjeg istoka i dalje se širilo ka Zapadu preko sjevernih područja današnje Italije, te južnih dijelova Francuske. Ali, vratimo se Žepskom kraju fokusirajući se na noviji period.

Već smo istakli da su se određene porodice preseljavale iz jednih u druga sela koja pripadaju Žepi, dakako u potrazi za boljim uvjetima života, kao što su, raznim povodima, a najčešće zbog prisile, pristizale i  iz  susjednih  općina,  te  nekadašnjih  jugoslovenskih  republika,  danas samostalnih  država:  Srbije,  Crne  Gore  i  Hrvatske,  pa  čak  i  iz  daljih zemalja, dok su se druge porodice odseljavale sa tog prostora. Tako se zna da su Štitkovci i Gagrice doselili sa Laza u selo Čavčiće, a, opet,na Laze Bogilovići iz sela Godomilje, Salkunići iz Ljubomišlja, Hodžići i Žige sa Godomilja, Karahmeti iz Luke (pripada Srebrenici), Omanovići iz  Crnog  vrha  kod  Višegrada,  Ferizovići  iz  Vragolova,  Gluhići  iz Osova, Zimići iz Duba, Hasanovići, Ručići i Mehmedovići sa Krivača, Saračevići  iz  Točionika,  Zolote  iz  Strmca,  Dumanjići  iz  Dumanjića, Heljići iz Rogatice, Hajrići sa Babljaka, Podžići iz Podžeplja, Devedžije iz  Beheća,  Mednolučani  iz  Medne  Luke,  Ramići  iz  Hercegovine, Jakubovići, Baručije i Čaldari iz Pljevalja, Šapčanin iz Šapca (Srbija)².

Gakovići  i  Jusufbegovići iz Užica  (Srbija),  Hrvačići  i  Bajići najvjerovatnije  iz  Hrvatske,  mada  neki  misle  da  im  je  porijeklo  iz Crne Gore, Kaljevići i Avdići iz Kolašina (Crna Gora), Guhdije, Džebe (ranije  se  zvali  Bedelj),  Kačevići,  Hadrovići,  Hrulje,  Dizdarevići iz tzv.  “Arnautluka”³,  Brgulje  i  Karići iz “Unđurije”  (Ugarske)  tokom

2  Odredbama Jedrenskog mira između Rusije i Turske (1830) usvojen je zahtjev Srbije da se muslimani moraju iseliti sa teritorije te države. Potom je uslijedilo masovno iseljenje tog življa u Bosnu i Hercegovinu, dijelom u Novopazarski sandžak, te u Makedoniju. Opširnije  u:  Hodžić  Š., (1958),  Migracije  muslimanskog  stanovništva  iz  Srbije  u Sjevernoistočnu Bosnu između 1788-1862, Članci i građa za kulturnu istoriju Istočne Bosne, Knjiga II, Tuzla.

3  Riječ je o nekadašnjem prostoru Novopazarskog sandžaka, odakle je uslijedilo masovnije odseljavanje stanovništva, uključujući i njegovo doseljavanje u Bosnu, nakon odvajanja tog Sandžaka od Bosanskog vilajeta.

povlačenja Osmanlija sa tih prostora u 17. stoljeću. Postoji jedan broj rodova/porodica koje se ubrajaju u “starosjedioce”, za čije se porijeklo ne može ništa pouzdano kazati, tj. odakle su došli i koliko dugo žive na tom području, dakako, ukoliko se ostave po strani određena nagađanja koja  su,  nerijetko,  čak  kontradiktorna.  U  te  rodove  spadaju:  Ćeske, Karići, Kulovci (za njihovo porijeklo pominju se dvije verzije, a pitanje je šta i koliko je tu pouzdano: u jednoj ih se predstavlja kao spahijski potomak, a drugoj da potječu od nekog sluge!), Imamovići, Halilovići, Sulejmanovići,  Begići,  Vilići,  Tabakovići,  Otajagići,  Salići,  Bičići, Fazlići,  Mahmutovići,  Kurtići,  Parnice,  Vatreši,  Torlaci,  Mujčinovići, Čolići, Balaši, Lisići, Šabanovići kao i još neki, uključujući i one koji su  izumrli,  ili  su  se  odselili  sa  tog  područja.  Među  izumrle  spadaju: Šapčanin, Dučići, Junuzovići, Topčići, Danići, Džindo… U one koji su se odselili sa tog prostora spadaju: Konakovići, Pandže, Sivice… Ostaje da se, u konačnici, tome pridodaju i oni koji se, nakon proteklog rata i brutalnog progona kompletnog preživjelog stanovništva sa tog prostora, više neće vratiti da tamo žive. A takvih će, po svemu sudeći, biti puno. Naime,  postoje  brojna  sela  i  zaseoci  u  koja  se  još uvijek  nije  vratila nijedna osoba!

Pored  navedenih  bošnjačkih  rodova,  u  selu  Mislovo  i  na Mandrama,  žive  Veljovići,  Pajići,  Ninkovići,  Dragičevići,  Mitrovići, koji  su  pripadnici  srpskog  naroda.  Neki  od  njih  su  se  doselili  na  taj prostor iz Crne Gore.

Do 1992. godine, kako je to precizno ranije navedeno i u tekstu M.  Petriča,  “Porijeklo  stanovništva  Žepe”,  objavljenom  u  Glasniku zemaljskog  muzeja  Sarajevo,  na  tom  području,  odnosno  u  mjesnoj zajednici  Žepa,  živjeli  su  sljedeći  rodovi/porodice:  Alinčići  (Stop); Avdići (Purtići); Bajići (Vratar); Balaši (Ljubomišlje); Baručići (Stop); Begići  (Vratar);  Bičići  (Borovac,  Slap);  Bogilovići  (Laze);  Brdjanin (Krnjići, Purtići); Brgulje (Borovac); Crnac (Mandre); Čaldari (Vrelo); Čavčići  (Čavčići); Ćesko  (Laze,  Ljubomišlje,  Mandre,  Žepa); Čolići (Laze); Delići (Vratar); Devedžije (Stop, Vratar); Dizdarevići (Borovac, Krnjići); Dumanjići (Borovac); Durmiševići (Vratar);  Džebo (Krnjići);  Fazlići  (Borovac); Ferizovići (Žepa); Gagrice (Čavčići); Gakovići (Slap); Gluhići (Purtići); Guhdije (Vratar); Hadrovići (Krnjići); Hajrići (Ribioc, Vratar); Halilovići (Stop);  Hasanovići  (Purtići);  Heljići  (Vratar);  Hodžići  (Vrelo);  Hrulje (Krnjići); Hrvačići, Hrve (Stop); Imamovići (Stop); Jahići (Ljubomišlje); Jakubović  (Žepa);  Jusufbegovići  (Slap);  Kačevići  (Krnjići,  Purtići); Kadrići (Ribioc); Kaljevići (Žepa); Karahmet (Žepa); Karčići (Purtići); Karga (Vratar); Karići (Pripečak, Stop); Kulovci (Ljubomišlje, Vratar, Žepa);  Kurtići  (Vratar);  Lisići  (Ljubomišlje);  Mahmutovići  (Vratar); Mednolučanin  (Žepa);  Mehmedovići  (Ribioc);  Mešanovići  (Purtići); Mišići  (Ljubomišlje);  Mujčinovići  (Borovac,  Laze);  Omanovići (Ljubomišlje, Žepa); Otajagići (Pripečak); Paraganlije (Slap); Parnice (Vratar);  Podžići  (Žepa);  Ramići  (Pripečak);  Ručići  (Čavčići);  Salići (Pripečak); Salkunići (Žepa); Saračevići (Ljubomišlje); Sulejmanovići (Čavčići); Šabanovići  (Ljubomišlje); Štitkovci  (Čavčići);  Tabakovići (Slap);  Torlaci  (Laze);  Vatreši  (Ribioc,  Slap);  Vilići  (Slap);  Zagorice (Borovac); Zimići (Purtići); Zolote (Borovac); Zulanovići (Vratar); Žige (Čavčići).

Budući da se prednje informacije uglavnom odnose na period od sredine 19. stoljeća do najnovijeg vremena, vratimo se sada onome što mu je u historijskom smislu prethodilo, uključujući i drevna vremena iz  kojih,  također,  potječu  određeni  tragovi  života  na  tom  prostoru.. Tako, primjerice, Mario Petrić, u već pomenutom tekstu pod naslovom “Porijeklo stanovništva Žepe”, piše o dva lokaliteta pod istim nazivom - Gradina, jednom sa desne, a drugom sa lijeve strane rijeke Žepe. Za gradine se, opet, zna da pripadaju staroilirskim naseljima kojih je bilo dosta  na  širem  području  današnjeg  Rogatičkog  kraja,  kome  pripada  i Žepa. Obično su to bila utvrđena naselja na vrhovima brijegova srednje visine, a ponekad i na visokim, teško pristupačnim liticama. U ovom slučaju, prvi lokalitet pod navedenim nazivom se nalazi jugozapadno od  sela Vratar,  a  drugi,  između  tamošnjih  sela Vrelo  i  Krnjići. Tu  su pronađeni  ostaci  keramike  slične  onoj  otkrivenoj  na  glasinačkom platou,  a  poznato  je,  opet,  da  drevna  glasinačka  kultura  pripada  tzv. “zapadnobalkanskom  geometrijskom  stilu”,  koji  je,  u  umjetničkom smislu, preferirao pravolinijske motive, poput trouglova i sl., što ga, kao takvog, čini zanimljivim.Pored  navedenog,  tokom  gradnje  ceste  prema  Žepi  početkom 60-tih godina prošlog stoljeća, koja se, s njene južne strane, spušta niz planinu Bokšanicu, na lokalitetu Previš-polje, pronađen je jedan kameni budak za koji se pretpostavlja da potječe čak iz neolitskog doba. Tom prilikom  je  premješten  u  Zemaljski  muzej  u  Sarajevu,  gdje  se  i  sada nalazi.  Istina,  još  nemamo  decidan  znanstveni  stav  oko  starosti  tog kulturnog spomenika  jer  pomenuti  lokalitet  nije  arheološki  ispitan. Mario Petrić također ukazuje da su na području Žepe pronađeni tragovi života koji sežu do rimskog doba, kao što je otkriveni novac, te dio jedne kamene ploče iz tog vremena, koja tipološki odgovara rimskim stelama.

S druge strane, arheolog I. Bojanovski navodi da se i danas nalaze ostaci čuvenog rimskog puta, o čemu je i prethodno bilo govora, koji je preko  tog  područja prolazio ka  istoku,  povezujući ga  sa Višegradom, a ne treba izgubiti iz vida ni to da je, u tom vremenu, njemu susjedna Srebrenica  bila  jedan  od  najvećih  i,  zbog  tamošnjeg  rudnika  Sase, najznačajnijih  rimskih  gradova  ne  samo  na  ovim  prostorima,  nego  i daleko šire.

Pored  navedenih  gradina  i  nazivi  određenih  lokaliteta  na području današnje Žepe, kao što su Ljubomišlje, Tulež, Trojan, Stop, Mandre i niz drugih, asociraju, kako to naglašava jedan broj analitičara, upravo  na  imena  koja  potječu  iz  drevnih  vremena,  u  ovom  slučaju staroslavenskih, od barem jednog milenija unazad, što, opet, budući da nisu zaboravljena, odnosno nestala, dovoljno govori o dugovremenom kontinuiranju života na tom prostoru. To potvrđuju i neke prepiske, pa i tužbe koje su zabilježene, te u arhivima sačuvane između dubrovačkih trgovaca i Dinjičića koji su, uz još neke vlastele, kao što su bili Pavlovići i Kovačevići dugo, tokom Srednjeg vijeka, vladali tim područjem sve od Drine pa do Prače (Borča) u današnjem Rogatičkom okrugu. Historičari su  zabilježili  da  su  se,  u  osmanskom  prodiranju  u  Bosnu,  našle  prve na udaru upravo zemlje Pavlovića i Kovačevića koje su, sa njihovim osvajanjem, uvrštene u Bosanski sandžak čim je on bio formiran.

Ono što se također pouzdano može kazati, a što je i prethodno naglašeno, jeste to da je taj kraj u migracijskom smislu vrlo dinamičan, da se u njega odvajkada odnekud doseljavalo, ali i odseljavalo, pogotovo u novijem vremenu, što je i razumljivo jer je riječ o graničnom području i to ne samo Bosne i Srbije, nego i u nekim drugim, duhovno-kulturnim i povijesnim kontekstima. Ali, to je već zasebna tema kojom se nećemo baviti u ovom tekstu.

Kulturno-historijske znamenitosti Žepe

O nekim kulturno-historijskim spomenicima Žepe, pisao je i jedan od najcjenjenih istraživača sa ovih prostora, Hamdija Kreševljaković. U njegovim Sabranim djelima (II tom, str. 392), objavljenim 1991. godine, u poznatoj Ediciji “Kulturno nasljeđe”, opisan je lokalitet Starog Grada, na  kome  se  nalaze  ostatici  ranije  navedenog  srednjovjekovnog  grada Vratara,  te  Režep-pašina  kula,  koja  se  nalazi  nedaleko  od  današnjeg mjesnog središta Žepe. Opisujući ostatke utvrđenog srednjovjekovnog grada  Vratara,  H.  Kreševljaković  ističe  da  se  oni  nalaze  na  već pomenutom, teško pristupačnom, brdu Stari Grad, koje se, sjevernom stranom, okomito spušta u kanjon rijeke Žepe, dok mu je južna strana kraća i manje strma, na kojoj je podignut, za utvrđene gradove iz tog doba, uobičajen kameni zid i to u dužini od 110 metara, na nekim dijelovima visok i do tri metra. Logično je da se upravo s te strane ulazilo u gradsku utvrdu. Vidljivi su i ostaci četiri kamene kule okruglog oblika, prečnika 5 metara, s tim što se jedna nalazila na istočnoj, a druga na zapadnoj strani, spojene pomenutim kamenim zidom. U središnjem dijelu vidljivi su  ostaci  veće  prostorije,  pravougaonog  oblika,  podjednako  udaljene (40 metara) od pomenutih kula sa istočne i zapadne strane. Tu se nalazi i dobroočuvana sudačka stolica uklesana u tamošnjoj matičnoj stijeni. Pored kule koja je okrenuta ka istoku, uočljivi su ostaci još jedne, istog oblika i promjera, udaljene od gradskog zida 40 metara.

Za one koji nisu nikada bili u tom kraju, treba dodati da je položaj brda Stari Grad, na kome je podignut drevni Vratar, takav, da se sa njega, čak i vizuelno, mogla nadzirati gotovo cjelokupna žepska kotlina. Otuda je  posve  logično  da  je  baš  na  tom  mjestu  bio  podignut  taj  utvrđeni grad. Moguće je da je pripadao poznatoj vlasteli Radinovića, odnosno Pavlovića koji su, kako to navodi A. Bejtić, pod svojom kontrolom držali cijeli  prostor  “od  izvorišta  rijeke  Bosne  do  Drine,  uključujući  i  trg  u Rogatici.” Stradali su u osmanskim osvajanjima Bosne, kao i neka druga njena tadašnja vlastela. Zanimljivo je istaći da i Konstantin Porfirogenet, pominjući  zemlju  Bosnu  negdje  polovicom  X  stoljeća,  odnosno opisujući njen tadašnji organizaciono-teritorijalni ustroj, navodi i župu Borač, odnosno istoimeni utvrđeni grad u blizini današnjeg rogatičkog sela Kukavice, a kojoj je, najvjerovatnije, pripadalo i današnje žepsko područje. Kao što je dobro poznato, iz tog utvrđenog grada se stoljećima stolovalo, primalo strane izaslanike, te odašiljalo vlastite u druge zemlje i krajeve, trgovalo, naročito sa Dubrovnikom. Jedan od trgova je, bez sumnje, bio i drevni Vratar.

Stari Grad, na kome se nalazeostaci drevnog grada Vratara sa kraljevom stolicom

uklesanom u tamošnjoj matičnoj stijeni

Nedaleko od Starog Grada, istina sa suprotne strane rijeke Žepe, nalazi se dosta dobro očuvana Redžep-pašina kula, sagrađena na tri kata, ne računajući prizemlje koje je, po svemu sudeći, služilo kao tamnica. Osnovica kule je nešto preko šest metara, dok je visoka oko 15 metara. Zidovi su od zadivljujuće tesanog, odnosno rezanog kamena, debljine jedan metar. Prva dva kata kule očigledno su služila za odbranu, jer se na tim njenim dijelovima nalaze puškarnice, dok je treća etaža bila za stanovanje,  gdje  se  nalaze  ne  samo  prozori,  nego  i  kamin  za  loženje vatre. Interesantno je pomenuti da se ulaz u kulu nalazi na visini od čak tri metra. Kula je u nekoliko navrata stradala, a posebno u toku Drugog svjetskog rata kada su je minirali četnici iz žepskog susjedstva, jer se u nju bila sklonila jedna grupa tamošnjeg bošnjačkog stanovništva. U toku 1968. godina kula je bila obnovljena, uključujući i njeno pokrivanje šindrom, te tako vraćena u svoj prvobitni izgled. A onda su je, tokom protekle agresije na Bosnu i Hercegovinu od 1992-1995. godine, ponovo četnici  devastirali  i  samo  zahvaljujući  izuzetno  kvalitetnoj  kamenoj konstrukciji, još uvijek je u relativno stabilnoj situaciji. Proglašena je nacionalnim spomenikom 2007. godine, te je, stoga, logično očekivati da će, u nekom doglednom vremenu, ponovo biti renovirana. Kao takva, uz tamošnji čuveni Most na Žepi, kao i niz drugih prirodnih i kulturnih znamenitosti, mogla bi postati važan turistički resurs tog kraja.

Redžep-pašina kula u Žepi

Postoje  ostatci  još  nekih  kula  u  tom  kraju,  a  zna  se  da  su  ih tokom osmanske vladavine ovim prostorima podizale spahije, kao što su “Vilića kula” u selu Slap, za koju se vjeruje da je pripadala “rodu Vilića”, potom na lokalitetu Duvarine i Kaljevića kuće. Na žalost, zbog svekolikog nemara kome je taj kraj prepušten, sve je to na putu da ubrzo i zauvijek nestane.

Svakako, najpoznatiji kulturno-historijski spomenik, a zahvaljujući činjenici da ga je opisao u svojoj čuvenoj pripovjetci “Most na Žepi”, nobelovac Ivo Andrić, jeste već pomenuti, istoimeni kameni most. Most je, najprije, još u 16. stoljeću, bio podignut na samom ušću rijeke Žepe u Drinu i to neposredno nakon što je sagrađen znameniti most Mehmed paše  Sokolovića  u  Višegradu.  Čak  je  sagrađen  od  iste  vrste  kamena. Vjeruje se da ga je podigao jedan odučenika odveć poznatog graditelja iz tog vremena, Mimara Sinana. Kada je, zbog izgradnje hidroelektrane u  Perućcu,  odnosno  nastankom  hidroakumulacionog  jezera na  Drini, trebao  biti  potopljen,  1967.  godine  je  demontiran,  prenesen  nekoliko kilometara uzvodno i ponovo montiran u kamenitom dijelu korita Žepe, na mjestu zvanom “Spahijin hrid”. Tu se i sada nalazi povezujući preko rijeke obližnji središnji dio Žepe sa naseljima Vratar i Ribioc. Riječ je o  lokalitetu  podno  Starog  Grada,  odnosno  pomenutog  drevnog  grada Vratara, s desne, te Redžep-pašine kule, s lijeve strane rijeke Žepe.

Most na Žepi je jedan od najljepših koji su podignuti na ovim prostorima tokom višestoljetne osmanske vladavine. Na žalost, u vrijeme pisanja  ovog  teksta,  ovo  kulturno  zdanje  je,  zbog  nemara,  odnosno nesaniranja  napuknuća,  veoma  ugroženo.  Ukoliko  ne  bude  pomenuto oštećenje  blagovremeno  otklonjeno,  most  bi  se  mogao  čak  i  urušiti. Inače,  vjeruje  se  da  je  ovo  superdragocjeno  kulturno  zdanje  podigao vezir Jusuf za koga se, opet, pretpostavlja da je porijeklom upravo iz tog kraja. Pored samog mosta, na mramornoj ploči, uklesano je: “Ovaj most  je  spomenik  neimarstvu  16.  stoljeća.  Ugrožen  akumulacionim jezerom na Drini, prenesen je ovdje sa ušća Žepe 1967. da i dalje služi pokoljenjima.”

U Žepi se nalazi još jedan, veoma interesantan kameni most iz perioda osmanske vladavine i to na samom izvoru rijeke Žepe, svega desetak metara nizvodno. Trenutno su na njemu vidljiva tri luka, iako se pretpostavlja da je imao još dva. Širok je oko tri metra i u punoj je upotrebi, kao dio puta koji povezuje Žepu sa Rogaticom.

Most na Žepi, sadašnja lokacija

Kao svjedočanstvo o srednjovjekovnoj naseljenosti žepskog kraja su i tamožnje brojne nekropole. Ima ih i na lijevoj i na desnoj strani rijeke  Žepe.  Povjesničar Vlajko  Palavestra  je  zabilježio  da  je  na  tom području otkriveno preko 160 kamenih spomenika, većinom u obliku neukrašenih  ploča  bez  postolja. Ali,  ima  i  11  onih  koji  su  ukrašeni. Na  desnoj  strani  rijeke  Žepe,  stećci  se  nalaze  na  više  lokaliteta.  Na mjestu zvanom Podzid, koje povezuje naselja Vratar i Ribioc, od 31 stećka koiliko ih se tu nalazi, 26 su u obliku ploča, tri sanduka i dva sljemenjaka. Nekropola u selu Vratar ima 10-tak stećaka i to u obliku sanduka i sljemenika, od kojih su dva ukrašena polumjesecom i biljnim stilizacijama.  U  tom  naselju  stećci  se  nalaze  na   nekoliko  lokaliteta, kao što su Jasik, Heljića kuće, pa čak i na samom starom gradu Vratar. U naselju Ljubomišlje nalazi se jedna od najbrojnijih i ujedno do sada najbolje istraženih nekropola u tom kraju. Broji 48 stećaka, od kojih su 22 u obliku ploča, 19 sanduka, te sedam sljemenika. Ispod jednog od tamošnjih stećkaka 1963. godine je pronađen kostur muškarca koji je, prema stručnoj procjeni bio star između 30 i 40 godina, a bio je prekriven izdubljenim hrastovim deblom. Posebno su zanimljivi ukrasi na nekim stećcima koji se tu nalaze, kao što su: ruka do lakta, štit sa mačem, luk sa strijelom, scena sa muškarcem koji drži luk uz konja i psa.

Jedan od ukrašenih stećaka

S lijeve strane rijeke Žepe najviše stećaka se nalazi na lokalitetu Krnjići i to 19 u obliku ploča, 11 sanduka i pet sljemenjaka, od kojih su dva ukrašena sa polumjesecom i vertikalnim rebrima, potom u mjestu zvanom Tulež, gdje je pronađeno šest stećaka, od kojih su neki također ukrašeni, pa u selu Pripečak, gdje tamošnja nekropola broji 14 stećaka, u  Slapu  sedam,  te  na  još  nekim  područjima  kako  centralnog,  tako  i perifernih dijelova Žepskog kraja. Nažalost, neki od tamošnjih stećaka su ili uništeni, ili upotrijebljeni u građevinske svrhe. U blizini samog centra  Žepe,  nedaleko  od  tamošnje  džamije,  na  lokalitetu  “Bjelila”, prilikom iskopa pijeska pronađena je nekropola sa nekoliko grobova, uključujući i pozlaćeni širit, te odlomak jedne kamene ploče na kojoj je vidljiv reljefno isklesan križ za još većom krsnicom mača. Isto tako, vjeruje se da je u mjestu zvanom Crkelj nekad postojala stara bosanska crkva, na što asociraju i još neki tamošnji toponimi, poput imena “Za krstom”,  “Crkvice”  i  sl. Vjeruje  se  također  (riječ  je  o  predanju,  a  ne o bilo kakvim pouzdanim dokazima za tako šta), a što je i prethodno naglašeno,  da  su  na  tom  prostoru  nekad  živjeli  “Lutorani”  koji  su  se morali  odatle  odseliti  jer  snijeg  koji  je  pao  punih  sedam  godina  nije okopnio,  te  da  je  tim  prosatorima  dugo  vremena  vladala  mitološka “Prokleta Jerina” koja je stolovala u drevnom gradu Vratar.

Treba,  također,  naglasiti  da  o  stećcima  kojih  ima  puno  u Rogatičkom  kraju,  a  neki  od  njih  su,  zbog  svoje  dragocjenosti, preneseni  u  Zemaljski muzej  u  Sarajevu,  jer  spadaju  među  najljepšte koji su pronađeni na cijelom području Bosne i Hercegovine (Mahmuta Brankovića,  Radivoja  Oprašića…),  imamo  zapise  još  iz  16.  stoljeća, vezane za putopisce kao što su Benedikt Kuripešić, kao i neki drugi, o  čemu  piše  i  Šefik  Bešlagić  u  svojim  radovima  o  stećcima  u  Bosni i Hercegovini. Budući da se u Žepskom kraju, i to na nizu lokaliteta, nalaze nekropole srednjovjekovnih stećaka, o kojima je prethodno bilo riječi, a poznato je da, sa osvajanjem tog područja od strane Osmanlija sredinom 15. stoljeća, zatečeno stanovništvo nije primilo islam naglo i  prisilno,  već  je  to  činilo  postepeno  i  dobrovoljno,  logično  je  što  se tu  nalaze  nadgrobni  spomenici  (nišani)  “hibridnog”  karaktera,  koji predstavljaju  svojevrsnu  “transformaciju”,  odnosno  prelazak  od stećka ka nišanu, karakterističnom za ovdašnje muslimane, sa veoma zanimljivim  epitafima,  ispisanim  najčešće  na  nekom  od  orijentalnih jezika,  ali  i,  nerijetko,  bosančicom,  uključujući  i  uklesane  zajedničke simbole kakvi se susreći i na stećcima, i na nišanima. Takav je i nišan Topčo – Sinanpaše u Žepi, koji se nalazi na tamošnjem mezarju Tulež. Da je islam priman naglo i prisilno, zasigurno bi se desio radikalni otklon od svega što je dotad, u duhovno-kulturnom smislu, baštinilo tamošnje stanovništvo.  Otuda  je,  u  apostrofiranom  kulturološkom  kontekstu, značajno  područje  Žepe.  Ono  će  postati  još  značajnije  ukoliko  stećci

budu uvšteni u UNESCO-vu kulturnu baštinu, a na čemu se upravo radi dok traje pisanje ovog teksta.

Nišan Topčo – Sinanpaše u Žepi (Tulež)

Valja pomenuti i čuvenu džamiju u Žepi koja je, na žalost, tokom okupacije  te  “UN  sigurne  zone”  od  strane  srpske  vojske  i  policije,  a potpomognute od strane paravojnih formacija, kao i uz drugu logistiku iz Srbije, 1995. godine do temelja srušena. Spadala je ne samo u red starijih džamija koje su podignute u Bosni i Hercegovini, nego i u one najveće.  Nije  bila  potkupolna,  a  imala  je dimenzije  16x16  metara,  te kamene zidove debljine metar. Po svemu sudeći, podigao ju je Junuzbeg,  bosanski  sandžak-beg  od  1613-1615  godine,  koji  je  1617.  bio imenovan velikim vezirom, a proslavio se u mnogim vojnim pohodima. Nakon završetka proteklog rata, džamija je obnovljena s tim što je sada nešto manjih dimenzija nego što ih je ranije imala.

Sadašnji izgled džamije u Žepi

U  blizini  ove  džamije  nalazi  se  turbe  u  kome  je  ukopan Mulaibrahim Čavčić. Ubili su ga vojnici Austro-Ugarske kada je Bosna i Hercegovina bila pod njenom upravom. Prema predanju, Mulaibrahim je pokušao spriječiti dalje uništavanje usjeva od strane austro-ugarskih vojnika koji su u selu Slap (na ušću Žepe u Drinu) minirali to područje i  pripremali  ga  za  splavove,  odnosno odvoženje  trupaca  sa  žepskog prostora i što je bilo još iritantnije, vrijeđanje čobanica koje su čuvale stoku na tom lokalitetu, a što su drsko činile te osobe. To je vrlo teško padalo ljudima tog odveć patrijarhalnog kraja koji su posebno držali do “obraza i časti žene”. S  toga  se,  pomenuti  Mulaibrahim,  jednog  dana  uputio  u  Slap, ponijevši sa sobom pušku u želji da zaplaši te vojnike. Kada je zapucao u zrak, oni su na to bjesomučno uzvratili s namjerom da ga ubiju, teško ga ranili, ali se ipak uspio živ izvući i nekako doći do žepske džamije, gdje je umro. Nešto kasnije mu je, upravo na tom mjestu gdje je izdahnuo, podignuto turbe.

Turbe Mulaibrahima Čavčića u Žepi

Zanimljivo je pomenuti da je taj sakralni objekat jedini preživio okupaciju  Žepe  1995.  godine.  Naime,  tada   je  sve  drugo  spaljeno  i razrušeno na cijelom žepskom prostoru od strane srpskih snaga. Također je zanimljivo istaći da je, prema predanju, Mulaibrahim bio vrlo učen čovjek, zbog čega je u narodu prozvan Softom, a poticao je iz znanju također odane, tzv. “hodžinske porodice”. Za njegovog djeda Mehmedhodžu se vezuje legenda kako je svakog petka odlazio na odsedlanom bijelom  konju  do  planine  Panjak  kako  bi  tamo  klanjao džumu,  i  to na  lokalitetu  zvanom  “Šehova  džamija”,  umjesto  u  mjesnoj,  žepskoj džamiji. “Šehova džamija” zapravo spada u jedno od poznatih bosanskih dovišta, gdje se svijet okuplja tokom sušnog perioda i upućuje molitvu za kišu. Za to dovište se, opet, vezuje legenda da se, nakon molitve, nikada ljudi nisu vratili kućama, a da ih, dok su se još nalazili na putu, nije sustigla kiša.

Žepski kraj u periodu austrougarske vladavine

Kada se povuklo Osmansko carstvo sa ovih prostora, a Bosnom i Hercegovinom, zahvaljujući odlukama Berlinskog kongresa iz 1878. godine,  zagospodarila  Austro  –  Ugarska,  područje  današnje  Žepe  je očigledno bilo potpuno zanemareno. Gotovo ništa, što bi bilo vrijedno pomena, nije podignuto i sačuvano iz toga vremena, osim uskotračne pruge koja je služila za eksploataciju tamošnjih vrlo kvalitetnih šuma, nijedan  drugi  infrastrukturni  objekat  nije  izgrađen,  nijedan  kulturni spomenik napravljen, nijedan proizvodni pogon otvoren, unatoč resursa kojih je na tom području i tada bilo, poput već pomenutih šuma, vode i sl.

Pruga  koju  su  izgradile  austrougarske  vlasti  vodila  je  od Zavidovića, preko Olova i Han Pijeska do mjesta Kusače, odakle je za vrijeme Kraljevine SHS, odnosno Kraljevine Jugoslavije, ili, preciznije kazano, u periodu od 1926. do 1930. godine, produžena sve do Drine, s  tim  što  su  niz  oštru  strminu,  od  Podzida  u  selu  Ribioc,  pa  do  ušća rijeke Žepe u Drinu, željeznim sajlama i čekrkom spuštani puni vagoni, a iz suprotnog smjera izvlačili se oni prazni. Naravno, time su mogli rukovoditi  samo  posebno  obučeni  ljudi,  jer  je  to  bilo  veoma  opasno, pogotovo za radnike koji su u podnožju sčekivali vagone i istovarali ih.

Odatle  se  građa,  uvezana  u  splavove,  sve  do  Save  i  dalje  ka Beogradu, transportovala niz plahovitu Drinu, a to je bilo moguće jer tada na njoj nisu bile podignute hidrocentrale. Splavovima su kormilarili vični splavari, o čijim se podvizima u savladavanju hirovitih matica i bukova kojih je bilo na dosta mjesta u kanjonu Drine i danas prepričava među tamošnjem stanovništvu.

Uskotračna  pruga,  koju  je  tamošnje  stanovništvo  popularno nazivalo  “štrekom”,  bila  je  u  funkciji  sve  do  1955.  godine,  kada  je ukinuta,  a  onda  je,  njenom  trasom,  izgrađen  makadamski  put  koji  je još u upotrebi. Ukidanjem ove pruge stanovništvo Žepe je ostalo bez ijednog preduzeća u kojem bi se, na tom prostoru, neko mogao zaposliti i od toga živjeti.

Kad  je  riječ  o  odnosu  austrougarskih  vlasti  prema  žepskom području,  valja imati u  vidu  još  jednu  važnu  činjenicu. Budući  da  se radi o graničnom području i to ne samo sa susjednom Srbijom, već i u  jednom  širem  značenjskom  kontekstu,  u  periodu  austrougarske vladavine Bosnom i Hercegovinom, jedino je u Rogatici bio podignut vojni garnizon, te još neki proizvodni pogoni.

Doista, teško je pronaći bilo koje opravdanje za zanemarivanje današnjeg Žepskog kraja, uključujući i taj vremenski period. Umjesto razvoja  tog  područja,  ono  je  bilo  izloženo  brutalnim razaranjima  i ubistvima  ljudi  tokom  sukoba  Austro-Ugarske  i  Srbije,  odnosno  u Prvom svjetskom ratu, a ništa bolje nije prošlo ni u narednom, Drugom svjetskom ratu. O ovom potonjem (1992-1995), da se i ne govori.

Žepa u novijem vremenu 

(Period jugoslovenskih integracija i dezintegracija)

Pod novijim vremenom ovdje se misli na period jugoslovenskih integracija  i  dezintegracija,  uključujući  i aktualnu  situaciju  koja  je uslijedila nakon disolucije SFRJ i međunarodnog priznavanja Bosne i Hercegovine kao samostalne države.

Najkraće kazano, maćehinski odnos prema Žepi se odvijao i nakon odlaska Austro-Ugarske sa ovih prostora, tj. u periodu jugoslovenskih integracija  i  dezintegracija,  a  naročito  kad  je  riječ  o  odnosu  prema Bošnjacima.  Permanentno  im  je  otimana  zemlja  i  uništavana  druga imovina, vršeni progoni i ubistva. Tako je samo u Hercegovini tokom Kraljevine  SHS  ubijeno  i  protjerano  sa  svojih  ogništa  oko  3000 pripadnika tog naroda. Sličnu sudbinu su doživljavali i u Istočnoj Bosni, kojoj  pripada  Žepski  kraj, o  čemu  svjedoči  i  istup  tadašnjeg  Reis-ululeme, Džemaludina ef. Čauševića, odnosno njegov intervju koji je dao jednom  francuskom  novinaru  1919.  godine,  kao  i  Izvještaj  kasnijeg Reis- ul- uleme, Ibrahim ef. Maglajlića, upućen Vladi 1931. godine, gdje se o tome vrlo decidno argumentiralo. Konkretnije govoreći, u kakvoj se  situaciji  nalazio  muslimanski  živalj  Rogatičkog  kraja,  vidi  se  iz Predstavke koju su njegovi predstavnici 1919. godine uputili tadašnjem regentu Aleksandru,  a  u  kojoj  se,  između  ostalog,  traži  da  “konačno budu zaštićeni od napada pravoslavnih Srba, naročito dobrovoljaca u srpskoj vojsci”, koji su se odnosili ne samo na “sve učestalije pljačke i zlostavljanja, nego i ubistva prvaka iz tog naroda”. Kao rezultat toga uslijedila je naredba preko Zemaljske vlade u Sarajevu da se to zaustavi, odnosno  “da  Kotarski  ured  u  Rogatici  obezbijedi  muslimanskom elementu siguran život, imetak i čast.”

A kad je riječ o genocidnom zatiranju Bošnjaka na tom prostoru, pogotovo u toku Drugog svjetskog rata, kao i u najnovijoj agresiji na Bosnu  i  Hercegovinu,  dovoljno  je  to  ilustrirati  sljedećim  podatkom. Prema  precizno  prikupljenim  podacima,  samo  u  selu  Godomilje  je  u Drugom svjetskom ratu, od 231 tadašnjeg žitelja, zaklano, živo spaljeno i na druge načine ubijeno 226 osoba. Preživjelo ih je svega 55, odnosno samo 20%! Slično su prošli žitelji brojnih sela koja pripadaju Žepi, a posebno  se  to  odnosi  na  Laze,  Borovac,  Stop  i  još  neka.  Veliki  broj porodica iz tih naselja je potpuno uništen, što znači da niko iz njih nije uspio  preživjeti  tu  golgotu. A  šta  tek  kazati  o  potonjem  ratu  u  kome je Žepa bila proglašena “UN sigurnom zonom”!, što, uz skandaloznu inertnost UN-a i Savjeta bezbjednosti, Evropske Unije, NATO alijanse i drugih međunarodnih asocijacija, nije predstavljalo nikakvu prepreku da se, uz veliki broj ubijenih, cjelokupno preživjelo stanovništvo protjera sa svojih vijekovnih ognjišta, uključujući i uništenje cjelokupne njegove imovine koju su imali.

Unatoč brojnih nespornih komparativnih prednosti za prosperitetan razvoj tog kraja, Žepa je danas vrlo zapuštena, gdje se vratilo ispod 30% njenih ranijih žitelja, uglavnom starijih, na što je i prethodno ukazano. Ali, o tome nekom drugom prilikom.

Zaključna opservacija

Iako sa svojim karakteristikama Žepa spada u red najzanimljivijih područja  u  Bosni  i  Hercegovini,  ona,  još  uvijek,  nije  u  znanstvenom smislu  pretenzivnije  istražena,  na  osnovu  čega  bi  se,  onda,  mogla iznijeti neka decidnija stajališta vezana za povijesnu vertikalu tog kraja, njegovu kulturološku i druge bitne dimenzije. Istina, bilo je nekoliko fragmentarnih istraživanja o tamošnjim srednjovjekovnim nekropolama i  nekim  drugim  kulturno-historijskim  spomenicima,  porijeklu stanovništva koje je tu živjelo i živi i tome slično.Na osnovu prikupljenih podataka, u ovom radu smo pokušali dati jednu koliko-toliko cjelovitiju sliku o tom kraju, što nipošto ne znači da je to dostatno. Nadati se da će, bilo autor ovog teksta, ili neki drugi, nastaviti daleko pretenzivnije istraživanje Žepei svega onoga što ona u povijesnom kontekstu simbolizira, jer taj kraj to, uistinu, zaslužuje.

Literatura:

1.  Bejtić A.,(1961), “Nova Kasaba u Jadru”, Godišnjak Društva istoričara BiH, God. XI, Sarajevo.

2.  Bojanovski I., (1961) “Arheološki spomenici, zaštita spomernika kulture i prirode na području buduće akumulacije HE Peručac na Drini”, Sarajevo.

3.  Hodžić Š.,(1958), “Migracije muslimanskog stanovništva iz Srbije u Sjevernoistočnu Bosnu između 1788-1862”, Članci i građa za kulturnu istoriju Istočne Bosne, Knjiga II, Tuzla.

4.  Kreševljaković H., (1991) „Kule i odžaci u BiH“. U: Sabrana djela, tom II,Sarajevo.

5.  Petrič M., „Porijeklo stanovništva Žepe“, Glasnik Zemaljskog muzeja – Etnologija, Sarajevo www. Scrobd.com /doc/ 98453879 (pristup 13.03.2014)

6.  Šabanović H., (1939) „Bosanski pašaluk“, Naučno društvo NR BiH, Djela, knjiga XIV, Sarajevo.

7.  Šabanović H. – Palavestra V., (1964), „Žepa i njena okolina u prvim decenijama turske vlasti“, GZM, Etnologija, NS XIX, pp. 39-44 Popisi stanovništva:

8.  “Glavni rezultati popisa žitelja u Bosni i Hercegovini od 22. aprila 1895”, Statistički odjel Zemaljske vlade, Sarajevo, 1898.

9.  „Rezultati popisa žitelja u Bosni i Hercegovini od 10. oktobra 1910 godine“, Statistički odjel Zemaljske vlade, Sarajevo, 1912.

10. „Definitivni rezultati popisa stanovništva od 31. marta 1931, Knjiga II, Beograd, 1934.

11.  „Konačni  rezultati  popisa  stanovništva  od  15.  marta  1948.  godine“,  Beograd, 1951