CIVES COLONIAE RIS...? Likovi s antičkih epigrafskih spomenika rogatičko-romanijskog područja

CIVES COLONIAE RIS...? Likovi s antičkih epigrafskih spomenika rogatičko-romanijskog područja

Salmedin Mesihović

Sarajevo

Prostor današnje Rogatice je u antičko doba bio mjesto gdje se dizalo

urbano i upravno jezgro jedne municipalne jedinice1. U starijem željeznom

dobu pa do otprilike kraja IV st. p. n. e., romanijsko područje i općenito jugoi-

stočna Bosna bili su područje rasprostiranja Glasinačke kulture i vjerovatno

su ulazile u okvir autarijatske politije2. Međutim, u mlađe željezno doba šire

glasinačko područje je izgleda bilo znatno manje naseljeno, dok se istovre-

meno zapadno nalazila moćna i značajna dezitijatska politija3. Vjerovatno se

zona dezitijatske neposredne vlasti i glavne naseljenosti nije pružala dalje

prema istoku od Romanije, odnosno u rogatičko područje porječja Rakitnice,

pritoke Prače. Rimska vlast je prvi put bila uspostavljena vjerovatno 33. god.

p. n. e., a obnovljena i konačno konsolidirana nakon ugušenja Velikog Ilir-

skog ustanka u kasno ljeto i ranu jesen 9. god. n. e. U teritorijalno-upravnom

smislu rogatičko-romanijsko područje je pripadalo provinciji Ilirik (Illyri-

cum), a nakon podjele jedinstvene Provincije pripalo je Dalmaciji (Gornji Ili-

rik – Illyricum Superior). U prvo vrijeme rimske vladavine, sve do prelaska

na municipalnu organizaciju, rogatičko i podromanijsko područje je vjero-

vatno bilo teritorija neke od peregrinskih civitatesa. Narodnosnu i političku

osnovu ove peregrinske civitas činio je neki manji ilirski narod4 koji se u toku

mlađeg željeznog doba razvio iz urušene autarijatske narodnosne zajednice

(možda Sikuloti, sjeverni Partheni, Ozuaei ili neki drugi narod)5. Postojanje

municipalne jedinice sa središtem na prostoru Rogatice najbolje potvrđuju epi-

grafski spomenici s imenima njenih dužnosnika. Od početka III st. n. e. (sigur-

no od 212. god. n. e. i Karakaline konstitucije)6 ova “rogatičko-romanijska”

municipalna jedinica na zapadu je graničila sa “sarajevsko-gornjobosans-

kom” municipalnom jedinicom Akvis (Aquae), a na istoku s “podrinjskom”

municipalnom jedinicom Malvesiatium (središte u Skelanima). Na sjeveru je

naša municipalna jedinica graničila možda s kolonijom Domavia. U odnosu

na navedene municipalne jedinice “rogatičko-romanijska” jedinica je bila i

teritorijalno najmanja i vjerovatno najslabije naseljena. Njeno značenje bi

se primarno ogledalo u privrednim potencijalima gustih šuma i prostranih

pašnjaka ovog područja. Kroz koloniju Ris..., i to i kroz ager i kroz samo ur-

bano i upravno središte, prolazila je i rimska komunikacija koja je dolazila

iz sarajevskog polja (odnosno iz Akvisa) i išla prema Podrinju i dalje prema

središnjem Balkanu7.

I. CIL III, 2766b (p 1035, 2256) = CIL III, 8369 = CIL III, 12748 = ILJug III, 1571

D M / T C MAXI/MO DEC / C RIS DE /5 ? AN LV T

D(is) M(anibus) / T(ito) Cl(audio) Maxi/mo dec(urioni) / c(oloniae)

Ris(---) de(functo?) /5 [an(norum)?] LV t[---] / [

”Bogovima Manima, Titu Klaudiju Maksimu, dekurionu kolonije

Ris…?, preminulom? u 55 godini”

Ovaj epitaf pronađen još 1866. god. direktno ukazuje na postojanje mu-

nicipalne jedinice u rogatičko-romanijskom području. Tit Klaudije Maksim je

nosilac klaudijevskog gentilnog imena i bio je dekurion (vijećnik) u ordo decu-

riones (lokalni senat) “rogatičko-romanijske” municipalne jedinice. U slučaju

da je gentilno/rodovsko ime (nomen) osobe spomenute na natpisu bilo Ju-

lije, Klaudije8, Flavije, Ulpije, Elije i Aurelije može se s većom vjerovatnoćom

pretpostaviti da je riječ o domaćim ljudima koji su ili čiji su preci (po agnats-

koj liniji) dobili rimsko građanstvo za vrijeme careva koji su nosili jedno od

navedenih gentilnih imena9. Činjenica je da je primanje rimskog građanstva

za vrijeme julijevsko-klaudijevske “dinastije”10 u ilirskim provincijama,

posebno u kontinentalnoj unutrašnjosti, bilo vrlo slabo11. Primanje rimskog

građanstva uvijek je bilo povezano s određenim događajem, jer se ono dodje-

ljivalo bilo kao nagrada za određene zasluge, bilo u povodu nekog događaja.

U prvom redu riječ bi bila o isluženim funkcionerima lokalnih peregrinskih

zajednica i ratovima u kojima bi peregrini en masse učestvovali ili bili ključ-

na mobilizacijska i logistička baza. Zatim bi u obzir dolazio boravak cara ili

visokih državnih funkcionera u određenom području. I na kraju, veliki broj

novih rimskih građana bi proizašao iz realizacije određenih edikata i kon-

stitucija koje bi donosili car i druge državne institucije. Međutim, u periodu

vladavine Julija i Klaudija još uvijek je vladalo izvjesno nepovjerenje prema

ilirskim peregrinima koji su podigli Veliki Ilirski ustanak (od 6. do 9. god. n.

e.)12 za vrijeme Augusta. A u decenijama nakon Ustanka nisu se ni dešavali

neki veliki i dramatični događaji u koje bi bilo involvirano i ilirsko peregrin-

sko stanovništvo, a zbog kojih bi moglo doći do značajnijeg dodjeljivanja rim-

skog građanstva. Zato je romaniziranih domorodaca s julijevskim gentilnim

imenom malo, a s klaudijevskim još manje. Tako je i naš Tit Klaudije Mak-

sim, ako je on uopće domorodačkog ilirskog porijekla po agnatskoj (muškoj)

liniji, rijedak (izniman) slučaj u unutrašnjosti provincije Dalmacije13. Sudeći

po ovome natpisu, njegovo ime je počinjalo s RIS..., a u trenutku njegovog

nastanka RIS... je bio u statusu kolonije14. Vrijeme nastanka natpisa je naj-

vjerovatnije III. st. n. e.

Literatura:

Bojanovski 1967a, 145-146 i sl. Tab. 1, 1. 2; Isto 1988, 172-173;

http://compute-in.ku-eichstaett.de:8888/pls/epigr/epigraphik_en

http://edh12.iaw.uni-heidelberg.de/offen/suchen2.html?hdnr=033828;

II. ILJug III, 1569 = ILJug II, 623 (Tab. 1, 1)

I O M / M•VLP / LLO

I(ovi) O(ptimo) M(aximo) / M(arcus) Ulp(ius) / [Apo]llo[dorus]...

“Jupiteru, Najboljem, Najvećem, Marko Ulpije Apolodor?...”

Na ovoj dosta oštećenoj ari spominje se osoba s ulpijevskim gentilnim

imenom čiji je predak dobio rimsko građanstvo za vrijeme cara Trajana15.

Literatura:

Bojanovski 1967a, 152 , Sl. 10; Isto 1988, 173; Imamović 1977, 374-375; Sl. 116.

http://compute-in.ku-eichstaett.de:8888/pls/epigr/epigraphik_en

III. CIL III, 14616 (Tab. 1, 2)

IVNONI REG / MAR• VLP• MARCIAN / CVM• SVIS• L•P

Iunoni Reg(inae) / Mar(cus) Ulp(ius) Marcian(us)16 / cum suis l(ibens)

p(osuit)

“Junoni Regini, Marko Ulpije Markijan sa svojom dobrom voljom (rado)

postavio”

Ova ara iz Živaljevića kod Rogatice jedan je od dva (do danas pozna-

ta) spomenika posvećena samostalnom kultu Junone na prostoru današnje

BiH.17 Dedikant nosi ulpijevsko gentilno ime. Po I. Bojanovskom (1988, 173)

obojica “rogatičkih” Ulpija su “...grčkog porijekla. Vjerovatno su još njihovi

očevi ili djedovi došli na Drinu u vrijeme Trajanovih nastojanja da oživi ru-

darstvo u istočnoj Bosni”. Bojanovski se na grčko porijeklo poziva na osnovi

kognomena Apolodor18 i Markijan. Međutim, zona Rogatice i Romanije nije

baš rudarska zona. Vjerovatnije je da su preci Apolodora i Markijana dobili

rimsko građanstvo uslijed dačkih ratova (101-102. god. n. e. i 105-106. god.

n. e.), kada su ilirske provincije bile logističko i mobilizacijsko zaleđe. U tom

bi slučaju bila riječ ipak o nekom balkanskom ilirskom, a ne grčkom ili ori-

jentalnom porijeklu.

Literatura:

Bojanovski 1967a, 152; Isto 1988, 173; Imamović 1977, 384-385, Sl. 13.

http://compute-in.ku-eichstaett.de:8888/pls/epigr/epigraphik_en

IV. AE 1976, 533 = ILJug II, 624 (Tab. 1, 3)

INVICTO MITR / P AEL CLEMENS / IVNIOR / IIVIRETQQ / 5 TI

VET / V S L M

Invicto Mit(h)r(ae) / P(ublius) Ael(ius) Clemens / Iunior / IIvir et

q(uin)q(uennalis) /5 [--]ti vet(eranus) / v(otum) s(olvit) l(ibens) m(erito)

“Nepobjedivom Mitri, Publije Elije Klemens Mlađi, duovir19 i kvinke-

nalis20, ??? veteran, zavjet ispunio rado zasluženo”

Ovaj votivni natpis ukazuje na to da je politička struktura “rogatič-

ko-romanijske” municipalne jedinice bila u punoj svojoj sadržini sa svim in-

stitucijama koje su aktivne i funkcionalne. Publije Elije Klemens Mlađi je

pripadao elijevskom rodu i njegov predak po agnatskoj liniji rimsko građan-

stvo je dobio za vrijeme vrijeme vladavine cara Hadrijana21. Moguće je da

je primanje elijevskog nomena u većem obimu kod peregrina dalmatinske

kontinentalne unutrašnjosti direktno bilo vezano za boravak Hadrijana u

Dalmaciji. Tom prilikom su dodjelom rimskog građanstva vjerovatno bili na-

građeni određeni slojevi lokalne aristokratije. Hadrijan je u Iliriku boravio

moguće 133. god. n. e.22

Publije Elije Klemens Mlađi je bio i veteran rimske vojske, a njegovu

vojničku karijeru potvrđuje i vokacija Nepobjedivom Mitri, izvorno iranskom

kultu, koji je bio vrlo raširen među vojnicima III. st. n. e.23 Možda je upravo

sam Elije Junior bio taj koji je, dok je boravio na istočnim provincijama kao

vojnik, pao pod utjecaj kulta Mitre, pa ga je nakon demobilizacije prenio u

svoj rodni kraj.

Literatura:

Bojanovski 1967, 47-51, Sl. 5; Isto, 1988, 171; Zotović 1973, 62-63; Imamović

1977, 458-459, Sl. 243

http://compute-in.ku-eichstaett.de:8888/pls/epigr/epigraphik_en

http://edh12.iaw.uni-heidelberg.de/offen/suchen2.html?hdnr=012315

V. CIL III, 8366 (p 2127) = ILJug III, 1566 (Tab. 1, 4)

I O M / P AEL / CLEMENS / II VIR /5 V L S

I(ovi) O(ptimo) M(aximo) / P(ublius) Ael(ius) / Clemens / IIvir /5

v(otum) l(ibens) s(olvit)

“Jupiteru, Najboljem, Najvećem, Publije Elije Klemens, duovir zavjet

rado ispunio”

Zavještanje Jupiteru, Najboljem, Najvećem ostavio je još jedan pred-

stavnik elijevskog gensa, koji je vjerovatno bio u užoj agnatskoj vezi s Kle-

mensom Mlađim. Moguće da je riječ o njegovom ocu koji je isto bio duovir.

Literatura:

Bojanovski 1967a, 146, Tab. 1,3; Isto 1988, 171; Imamović 1977, 374-375,

Sl. 117.

http://compute-in.ku-eichstaett.de:8888/pls/epigr/epigraphik_en

VI. CIL III, 8367 (p 2127, 2256) = ILJug III, 1567 = AE 1939, 303 (Tab. 2, 1)

Lijevi dio natpisa = L B / P AEL CLEME / ??? VETER / E • A E /5 T

SOS / E / B • V S

Desni dio natpisa = I O M / P • AEL • CLEMEN / L POS / NO /5

V / S. P TAE • LV • E / V S L M

Lijevi dio natpisa = L(ibero) B(accho) / P(ublius) Ael(ius) Cleme(ns) /

[---] veter(anus) / [---]e ae /5 [---]t[--]sos[---] / [---]e / [---] b(ene?) v(otum)

s(olvit) //

Desni dio natpisa = I(ovi) O(ptimo) M(aximo) / P(ublius) Ael(ius)

Clemen[s] / l(ibens?) [---] pos(uit?) / [--]no[---] /5 [--]v[---] / s(ua?)

p(ecunia?) tae. lu. e / v(otum) s(olvit) l(ibens) m(erito)

Lijevi dio natpisa = “Liberu Bakhu, Publije Elije Klemens... veteran...

zavjet ispunio”

Desni dio natpisa = “Jupiteru, Najboljem, Najvećem, Publije Elije Kle-

mens, rado? postavio... svojim novcem... zavjet ispunio rado zasluženo”

Natpisno polje are (koja je dvostruki žrtvenik) vertikalnom je linijom

podijeljeno na dva dijela, od kojih je jedan posvećen Jupiteru, a drugi Liberu

Bakhu. Ovaj dvostruki žrtvenik je posvetio Publije Elije Klemens. Po I. Boja-

novskom riječ je o istoj osobi koja je bila dedikant na natpisu CIL III, 8366 (p

2127). Takva mogućnost je prihvatljiva, ali zbog česte podudarnosti u imeni-

ma kod romaniziranih domorodaca vrlo je lako moguće da su Klemens duovir

i Klemens veteran bili različite osobe, istina u rodbinskim vezama. Uostalom

na natpisu CIL III, 8367 (p 2127, 2256) ne navodi se titula duovira, nego se

samo kaže da je riječ o veteranu pa bi tako bilo malo nejasno zašto ne bi bila

navedena i duovirska funkcija (koja nije mogla prethoditi veteranskom sta-

tusu). Nejasno je i zašto bi jedna te ista osoba dva puta u neposrednoj blizini

podizala aru Jupiteru, Najvećem, Najboljem.

Potrebno je navesti da su natpisi na kojima se spominju Eliji Klemensi

nađeni uz potok Toplik pored kojeg je vodio i rimski put. Vrlo je vjerovatno da

se ovdje nalazio posjed Elija Klemensa, a da su votivne are podizane uz put

koji je prolazio kroz ili uz njihov posjed. Porodica Elija Klemensa je izgleda

bila jedna od najznačajnijih u ovoj municipalnoj jedinici i davala je njene

visoke funkcionere. Istovremeno su bili i porodica s vojničkom tradicijom i

aktivnom službom.

Literatura:

Sergejevski 1936, 12-13; Bojanovski 1967a, 148-149, Tab. 1, 5; Isto, 1988,

171; Imamović 1977, 376-377, Sl. 118 (lijevi dio natpisa); 398-399, Sl. 155

(desni dio natpisa);

http://compute-in.ku-eichstaett.de:8888/pls/epigr/epigraphik_en

http://edh12.iaw.uni-heidelberg.de/offen/suchen2.html?hdnr=023076

VII. CIL III, 8368 = CIL III, 12747 = ILJug III, 1568 (Tab. 2, 2)

I O M / EL ALBA / VS II VIR / Q V S L M

I(ovi) O(ptimo) M(aximo) / [P(ublius) A]el(ius) Alba/[n]us IIvir /

[q(uin)]q(uennalis) v(otum) s(olvit) l(ibens) m(erito)

“Jupiteru, Najboljem, Najvećem, Publije Elije Albanus, duovir i kvin-

kenalis zavjet ispunio rado zasluženo”

Gentilno ime dedikanta se negdje navodi kao Fl(avius) 24, međutim po

objašnjenju Bojanovskog izgleda da je ipak riječ o elijevskom nomenu. Ara

je inače vrlo oštećena i zbog toga dolazi do nesporazuma u čitanju gentilnog

imena dedikanta. I ovaj Flavije ili Elije je bio i duovir i kvinkenalis.

Literatura:

Bojanovski 1967a, 146-148, Tab. 1, 4. 4a; Isto 1988, 171, napomena 10;

Imamović 1977, 374-375, Sl. 115.

http://compute-in.ku-eichstaett.de:8888/pls/epigr/epigraphik_en

VIII. CIL III, 12754 = ILJug III, 1570 (Tab. 2, 3)

D M / L A I O / L V / I V-V /5 / L O / L I / P A R F / M

D(is) M(anibus) / L(ucio) A[el]io / [---]lv(---?) / i[---]va[-] /5 [------] /

[---]lo / [--- fi ]li / [caris(simo)] pare/[ntes b(ene)] m(erentibus) [p(osuit)]

“Bogovima Manima...”

“Bogovima Manima, Lucije Elije... roditeljima ... zaslužnima postavi”

Ovaj spomenik je danas u potpunosti izlizan, ali ga je djelimično us-

pio pročitati C. Patsch. Cipus je ukrašen bogatim ornamentima. Na lijevoj i

desnoj strani su prikazi Atisa. Sam sadržaj je vrlo teško pratiti. Jedino bi se

moglo tvrditi da je riječ o još jednom Eliju.

Literatura:

Sergejevski 1936, 12, Tab. 4, 18-19; Bojanovski 1967a, 149-152, Tab. 2,

6-9; Imamović 1977, 444-445, Sl. 220 a i b.

http://compute-in.ku-eichstaett.de:8888/pls/epigr/epigraphik_en

http://edh12.iaw.uni-heidelberg.de/offen/suchen2.html?hdnr=033827

IX. Pored navedenih, na rogatičkom prostoru je pronađeno još epigraf-

skih spomenika25. Na nekima od njih su postojali i natpisi, ali su vremenom

izlizani.

1. Dva komada vjerovatno jednog nadgrobnog žrtvenika s reljefnim

prikazima na dvije bočne strane (možda je na jednoj prikazan krilati genije,

a na drugom nimfa)26.

2. Ulomak cipusa s prikazom genija (lokalitet Stari Brod)27.

3. Cipus s prikazom genija. Prednja strana s natpisom odbijena (loka-

litet Stari Brod)28.

Potrebno je napomenuti da ovi prikazi genija na tri spomenika imaju

određene zajedničke karakteristike, što ukazuje na postojanje klesarske ra-

dionice u antičkoj Rogatici.

4. Žrtvenik obrađen s tri strane29

5. Anepigrafska ara30

6. Fragment stupa ili miljokaz31

7. Nadgrobni cipus bez natpisa32

8. Ploča s nadgrobnog spomenika s motivom Hadovih vrata33

9. Figuralna stela bez natpisa34

10. Odlomak nadgrobnog cipusa35

12. Nadgrobna kocka od krečnjaka36

PRILOG I.

Antički arheološki lokaliteti u romanijskom i rogatičkom

području – po Arheološkom leksikonu Bosne i Hercegovine

Paljanska oblast

1. Crkvište, Gornji Pribanj – Brdo, Pale, kasnoantički fortifi kacioni objekt

(broj u AL BiH 15.55), Mazalić 1939, 18; Bešlagić 1971, 263

2. Gradina, Gradina, Pale, rimska utvrda (broj u AL BiH 15.114), Mazalić

1939, 25-28; Bešlagić 1971, 265

Romanijsko – šire rogatičko područje

1. Vražići, Vražići, Sokolac, kasnorimski grob (br. u AL BiH 17.339); Fiala

1893, 738-741; Čović 1987.

2. Pohovac (Puhovac), Baltići, Sokolac, kasnoantička utvrda (br. u AL BiH

17.277); Truhelka 1891, 313; Govedarica 1985, 15-27.

3. Potpećine, Kusače, Sokolac, rimski grob (br. u ALBIH 17.279); Truhelka

1890, 387-388; Fiala 1892, 430-435; Isto 1893, 752-758; Benac / Čović 1957, 19-

22; Čović 1983, 149-150; Čović, 1987.

4. Čitluci, Čitluci, Sokolac, tri naknadna ukopa iz rimskog doba, (br. u AL-

BiH 17.53); Fiala 1892, 399-406; Benac / Čović 1957, 15-17; Čović / Mikić 1973,

29-92; Čović 1979, 143-160; Drechsler / Bižić 1983, 263; Čović 1987.

5. Hreljin Grad, Čitluci, Sokolac, kasnoantička utvrda (br. u AL BiH

17.149); Truhelka 1891, 313-314; Govedarica 1985, 15-27.

6. Hrastovača, Kula, Sokolac, kasnoantička naknadna sahrana (br. u AL

BiH 17.147), Fiala 1892, 395-399; Benac / Čović 1957, 19.

7. Crkvina, Klečkovac, Sokolac, rimski spomenik sa prikazom konjanika

(br. u AL BiH 17.40); Sergejevski 1943, 10; Bešlagić 1971, 243.

8. Borovsko, Borovsko, Rogatica, naknadni kasnoantički ukop (br. u AL-

BiH 17.22); Fiala 1892, 438-440; Fiala 1893, 748-752; Benac / Čović 1956, 19-20;

Čović 1981, 113-117; Čović 1987.

9. Bradva, Kramer Selo, Rogatica, kasnoantička naknadna sahrana (br. u

ALBiH 17.23); Truhelka 1890, 390-391; Čović 1981, 109.

10. Planje, Planje, Rogatica, grob iz rimskog doba (br. u AL BiH 17.264);

Fiala 1895, 542-546; Benac / Čović 1956, 22; Čović 1981, 101, 124-129; Čović

1983a, 418, 426-428.

11. Rusanovići, Rusanovići, Rogatica, naknadni ukopi iz rimskog i ranog

srednjeg vijeka (br. u AL BiH, 17.293); Fiala 1892, 437-438; Fiala 1894, 729-743;

Fiala 1895, 533-538; Fiala 1896, 429-435; Benac / Čović 1956, 12; Benac / Čović

1957, 7; Čović 1983, 187; Drechsler / Bižić 1983, 261-264; Čović 1987.

12. Drijenjak, Vragolovi, Rogatica, rimska stela sa likom Atisa (br. u AL-

BiH 17.61); Bešlagić 1971, 252.

13. Groblje, Zakomo, Rogatica, rimski nadgrobni spomenik sa prikazom

ljudskih fi gura (br. u AL BiH 17. 138); Bešlagić 1971, 248.

Uža zona Rogatice

1. Crkvina, Plješivica, Rogatica, ostaci rimske građevinske djelatnosti na

desnoj obali Rakitnice (br. u AL BiH 17.42); Sergejevski 1936, 13; Bojanovski

1967a, 157-158. Rimska villa rustica je uobičajeno bila situirana pored ceste, a

iznad tekućice, i to na jednom obronku koji se blago spušta prema vodi, a ujedno

je i izložen suncu37. Takva je i bila situiranost rimskog imanja u selu Plješivica,

kao i rimskog imanja u Krivoglavcima kod Vogošće.

2. Plješivica 1, Plješivica, Rogatica, jedan naknadni grob iz ranog srednjeg

vijeka (br. u AL BiH 17.266); Fiala 1895, 540-542; Benac / Čović 1956, 17; Čović

1981, 110-117; Čović 1983a, 424-425.

3. Plješivica 2, Plješivica, Rogatica, nekoliko rimskih kamenih spomenika

u sekundarnoj upotrebi (br. u AL BiH 17.267); Bešlagić 1971, 251.

4. Rogatica, Rogatica, antički grad na ravnom prostoru između brda Ljuna

i potoka Rakitnice – s nizom spomenika – (br. u ALBiH 17.288); Patsch 1907,

467-469; Bojanovski 1967, 41-51; Bojanovski 1967a, 143-164; Bešlagić 1971, 253;

Vego 1981, 42-43, Sl. 3.

5. Ciganska Sokolovina, Rogatica, kasnoantički rimski grobovi (br. u AL

BiH 17.36); Fiala 1895a, 199.

Istočno od Rogatice

1. Mramorje, Okruglo, Rogatica, dva naknadna kasnoantička groba (br.

u AL BiH 17.227); Fiala 1896, 448-449; Čović 1981, 119; Čović 1983a, 424-425.

Prema višegradsko-podrinjskom području

(municipalna jedinica Malvesiatium)

1. Brankovići, Brankovići, Rogatica, dva naknadna kasnoantička ukopa (br.

u AL BiH 17.24); Fiala 1896, 453-457; Fiala 1897, 586-591; Čović 1987.

2. Živaljevići (Pribićevac), Živaljevići, Rogatica, rimski spomenik – ara po-

svećena Junoni (br. u AL BiH 17.350); Fiala 1897, 599-601; Benac / Čović 1956,

21; Čović 1981, 109-110; 113-117; 129; Čović 1983a, 418; 423-424; Drechsler /

Bižić 1983, 261-264; Bešlagić 1971, 248.

Sudeći na osnovu ovih lokaliteta i konteksta nalaza mogli bi se izvući slje-

deći zaključci :

1. Najveća koncentracija rimskih nalaza (posebno period II-IV st. n. e)

nalazi se u užoj rogatičkoj zoni duž Rakitnice.

2. Na glasinačkom platou kasnoantički i ranosrednjovjekovni ukopi nalaze

se u kontekstu naknadnih ukopa u tumule Glasinačke kulture.

3. Dio antičke baštine je bio iskorišten prilikom dizanja stećaka

4. Dosta antičke baštine se nalazi u sekundarnoj ili tercijarnoj upotrebi

5. Kasnoantičke utvrde se nalaze situirane na mjestima nekadašnjih gra-

dinskih naselja.

6. Na glasinačkom platou skoro svi antički nalazi su iz njenog kasnoantič-

kog perioda. Ovo bi govorilo da se u kasnoj antici stanovništvo iz uže rogatičke

zone povuklo u sigurnije oblasti glasinačkog platoa.

PRILOG II.

Rogatičko-romanijsko područje u kasnoj antici

V i VI st. n. e. su sigurno bili nesigurnija razdoblja pa je polako dolazilo do

povlačenja u dublju romanijsko-glasinačku unutrašnjost38. Ova oblast je sama od

sebe pružala dobre zemljopisne uvjete za refugij, a sustav autarijatskih gradina,

napušten skoro 1000 godina, mogao je poslužiti i kao osnova za podizanja ka-

snoantičkih utvrda. Nakon konačnog sloma romejske vlasti početkom VII st. n.

e. u unutrašnjosti Zapadnog Balkana, romanijsko-glasinačko područje je mogla

biti i zona sklanjanja i koncentracije starosjedilačkog romaniziranog i poluro-

maniziranog stanovništva39. U ovom kasnoantičkom periodu (kraj IV – početak

VII st.) došlo je i do razaranja i napuštanja urbanog jezgra Ris..... Romanska i

poluromanska populacija rogatičkog područja bi u tom slučaju prešla i na niže

oblike privrednog života, jer je ova oblast sama od sebe pružala mogućnosti samo

za stočarstvo i niže oblike općekulturnog života. U kontinentalnoj unutrašnjosti

se provincijalno stanovništvo djelomično uspjelo spasiti povlačenjem u refugije i

planinske utvrde, o čemu svjedoči i Ljetopis popa Dukljanina. Ako bi se vjerovalo

riječima dukljanskog svećenika, mogli bismo tvrditi da su ove u planine izbjegle

zajednice uspjele sačuvati kakvu takvu samostalnost40, pa i kontinuitet kristija-

niziranog načina života. Ti utvrđeni refugiji, koji su činili i Justinijanov limes,

jednim su dijelom bili smješteni i na mjestima nekadašnjih gradina. Ti utvrđeni

refugiji, koji su činili i Justinijanov limes, jednim su dijelom bili smješteni i na

mjestima nekadašnjih gradina 41.

Sam naziv Romanija bi možda mogao dati reminiscenciju na preživljavanje

starosjedilačkog provincijalnog stanovništva. Toponim Romanija ne treba mno-

go tumačiti; jasno je da on proizlazi iz ustaljenog naziva za Romejsko – Istočno

rimsko carstvo Romania, (rimska zemlja), odnosno ono što pripada Rimljanima,

u našem slučaju Romejima kao “nasljednicima” starog Rimskog Carstva. Analo-

giju našoj Romaniji imamo ne samo u nazivu države Rumunije (Romania), koji

je novijeg datuma, nego prije svega u imenu italijanske regije Romanja (Roma-

gna), Svoje ime Romanja duguje činjenici da je ona nakon langobardske invazije

na Italiju 568. god. bila dva stoljeća najvažnija i najveća oblast koja je preostala

Romejima (Bizantiji) na prostoru Italije, pa je tako dobila i naziv Rimska (ro-

mejska) zemlja, nasuprot susjedne Lombardije koja svoje ime duguje doseljenim

germanskim Langobardima (u italijanskoj verziji Lombardi). Može se pretpo-

staviti da je i naša Romania zahvatala sigurno čitavu romanijsku regiju, što po-

drazumijeva, pored same planine, i glasinačku visoravan i poriječje Prače. Pred

nas se postavlja pitanje koji su to razlozi zbog kojih je ovo područje dobilo naziv

Romanija, zemlja Rimljana. Sam toponim je baš zbog upotrebe termina Roma-

nia sigurno dosta starog datuma, vjerovatno iz VII st. kada je i kod još uvijek

Slavena i u jeziku starosjedilačkog stanovništva još bio živ termin Romania za

vizantijsku državu, a iz tog naziva i za sve izvedenice koje bi se odnosile na život

populacije koja bi se na bilo koji naziv vezivala ili za još živuće Romejsko Carstvo

ili za tradiciju nestalog Rimskog carstva i uopće za vrijeme prije dolaska Slave-

na. Kasnije su Slaveni za Vizantiju i njeno stanovništvo upotrebljavali izraze

Grčko Carstvo i Grci. Naša Romanija je tako morala da izražava neku određenu

etničku i jezičku, pa možda i kulturnu i religijsku specifičnost u odnosu na novo-

doseljeni etnički i kulturni element, a koja u svome korijenu ima starosjedilački,

rimskoprovincijalni element. Za razliku od italijanske Romanje, zbog prilične

geografske izolovanosti bosanske romanijske regije u kontinentalnoj unutraš-

njosti zapadnog Balkana, tako udaljenoj od vizantijskih preostataka u primorju

i ostrvima, teško bi bilo pretpostaviti da je Vizantija uspjela sačuvati svoju vlast

u našoj Romanii, okružena političkim entitetima proisteklim iz avarske invazije

i slavenskog naseljavanja. Naravno, ne bi opet, sa druge strane trebalo isklju-

čiti ni činjenicu da se provincijalno stanovništvo koje je živjelo na prijelazu iz

antike u srednji vijek na prostoru naše Romanije uspjelo više-manje oduprijeti

invazorima i doseljenicima i održati kontinuitet samostalnosti (kao neka vrsta

ranosrednjovjekovne politije) ili bar autonomije još neko vrijeme, dok se s okol-

nim područjima ne utopi u jezgro iz kojeg je nastala buduća bosanska srednjovje-

kovna politija, kasnije i država. Da li je možda postojala i neka granica između

bosanske Romanije i drugih političkih entiteta, i kuda se ona protezala; da li je,

ako je i postojala samostalna ili autonomna Romanija, ona možda svoje porijeklo

vukla iz tradicije neke antičke administrativno-upravne cjeline (kolonija Ris...,

R. P. Aquae S...., Malvesiatium, Domavia); koliko je dugo postojala; na koji način

je funkcionirala; kada se ona stopila u bosansku politiju i druga slična pitanja

će tražiti mnogo studiozniji i svestraniji pristup kako bi se moglo odgovoriti na

sva pitanja vezana za bosansku Romaniju. Bez obzira na ove kombinacije koje se

tiču političkih pitanja bosanske Romanije, jasno je da, za razliku od Trebevića42,

Romanija svoje ime duguje većem prisustvu starosjedilačkog stanovništva. To

stanovništvo je u sebi sadržavalo ne samo tradiciju antičkog života nego i onog

predrimskog, ilirskog elementa, za koje bi se moglo reći da je većim dijelom činilo

i samu srž provincijalnog stanovništva kojeg su zatekli Slaveni.

1 Sergejevski 1936, 9-14; Bojanovski 1967a, 143-164; Isto 1988, 169-175.

2 O Autarijatima i njihovoj politiji v. Mesihović 2007a.

3 O Dezitijatima i njihovoj politiji v. Mesihović 2007.

4 Predrimska, domorodačka zapadnobalkanska populacija u znanosti je poznata pod

imenom Iliri, kako su ih još prije dvije i po tisuće godina nazvali pisci na grčkom i latinskom

jeziku. Iliri su ustvari predstavljali jedan veliki etnički kompleks koji se pružao zapadnim

i dijelom središnjim Balkanom, kao i na prostorima dijela panonskog bazena. O ilirskom

etničkom kompleksu v. Mesihović 2007, 94-138; Isto 2007a, 82-90; Cabanes 2002; Wilkes

2001; Stipčević 1989. Njihova porijeklo je složeno i uglavnom se zasniva na osnovama

starosjedilačkih paleolitskih populacija koje su u više različitih epoha preslojavane i

prožimane drugim etničkim elementima (u neolitiku, indoevropske seobe, seoba nosilaca

žarnih polja, keltska najezda). I genetska istraživanja muškog Y kromosoma, iako izvedena

na vrlo malom uzorku zapadnobalkanskog stanovništva i na ograničenom prostoru (cc 3/4

ispitanih sa četiri veća jadranska otoka), potvrđuju starosjedilačku, paleolitičku osnovu

i današnje populacije. Barać / Peričić / Martinović-Klarić / Rootsi / Janićijević / Kivisild /

Parik / Rudan / Villems / Rudan 2003, 535-542). Svi ovi inkurzi su na Zapadnom Balkanu

stvorili jedan poseban etnički kompleks koji je od strane antičkog svijeta u toku željeznog

doba bio prepoznat i nominiran kao “ilirski”. Međutim, taj kompleks nije bio niti ujedinjen

niti je imao razvijenu svijest o svome jedinstvu i zajedništvu. Uglavnom se sastojao

od čitavog niza zasebnih naroda koji su tvorili i posebne političke jedinice – politije. O

politijama v. Mesihović 2007, 9, napomena 2; 154-179.

5 Plin. NH III, 143

6 Karakalinom konstitucijom (Constitutio Antoniniana), kada je rimsko građanstvo

načelno prošireno na sve slobodne stanovnike Imperije, završava se proces primanja

rimskog građanstva i oblikovanja municipalne organizacije. Samim tim su nestale i stare

peregrinske civitates.

7 O komunikacijama u rimsko doba v. Bojanovski 1974; Isto 1981; Isto 1987; Arheološki

leksikon BiH, Tom I, 1988, 156, br. XI.

8 Juliji (IVLIVS, fem. IVLIA) su bili jedan od najstarijih rimskih patricijskih rodova koji

je po mitološkoj tradiciji vukao porijeklo (po agnatskoj liniji) od Jula, sina Eneje i unuka

Anhiza i boginje Afrodite (Venere). Za vrijeme rane i srednje Republike rod Julija nije

se posebno isticao u rimskom političkom i socijalnom životu. Njegovo izbijanje u prvi red

rimske politike dolazi tek s pojavom Gaja Julija Cezara (Caius Iulius Caesar). Adopcijom

Oktavijana od strane njegovog praujaka Gaja Julija Cezara, julijevsko ime postaje i

prvi nomen Rimskog Carstva. Sustavom adopcije julijevski nomen su dobili i Tiberije

te Kaligula. Prva rimska vladajuća “dinastija” je ustvari bila uzrokovana međusobnim

vezama pripadnika rodova Oktavija, Klaudija Livija i Vipsanija Agripa koji su sustavom

adopcije ulazili u gens Julija Cezara. Takvo je stanje trajalo do Klaudija I,četvrtog

vladara te prve carske rimske dinastije, koji nakon izbora za cara u svome imenu ne

nosi julijevski, nego klaudijevski nomen, kao i njegov nasljednik i posljednji predstavnik

dinastije – Neron. CLAVDIVS (fem. CLAVDIA) je isto jedan stari patricijski rod, koji svoje

legendarno porijeklo izvodi iz doseljavanja Sabinjanina Atija Klausa (Attius Clausus)

Tac. Ann. XI, 24; Svet. Tib. 1.

9 Arheološki leksikon BiH, Tom I, 1988, 30; 33-34; Mesihović 2007, 675-697.

10 Rimske carske “dinastije” sadržinski su bile različite od dinastija zasnovanih na kla-

sičnom nasljedstvu (bilo primogeniturom ili po starješinstvu). Antičko Rimsko Carstvo

nikada nije bila monarhija u klasičnom smislu (formalno ono je i dalje bilo Republika), a

rimske careve je najbolje promatrati kao vladare izabrane za doživotni mandat.

11 Rimski carevi julijevsko-klaudijevske “dinastije” – (s imenima nakon izbora na carsko

dostojanstvo) 27. god. p. n. e.-68. god. n. e. :

1. Caius Iulius Caesar Augustus Octavianus (August) vl. 27. god. p. n. e.-14. god. n. e.

2. Tiberius Iulius Caesar Augustus (Tiberije) vl. 14-37. god. n. e.

3. Caius Iulius Caesar Augustus Germanicus (Kaligula) vl. 37-41. god. n. e.

4. Tiberius Claudius Caesar Augustus Germanicus (Klaudije) vl. 41-54. god. n. e.

5. Nero Claudius Caesar Augustus Germanicus (Neron) vl. 54-68. god. n. e.

12 O Velikom Ilirskom ustanku v. Mesihović 2007, 314-617.

13 Npr. u susjednom gornjobosanskom području (na kojem je do danas pronađeno mnogo

više epigrafskih spomenika) do danas nije evidentiran nijedan Klaudije.

14 O rimskim kolonijama (colonia) i njenim institucijama v. Smith 1870, 315-320.

15 Nakon umorstva Domicijana, carsko dostojanstvo je preuzeo Marcus Cocceius Nerva

(96-98 god. n. e.) s kojim započinje razdoblje u historiografi ji poznato kao “dinastija”

Antonina. Međutim, ovaj termin bi se pravilnije mogao odnositi na kasniji dio “dinastije”

(Antonin Pije, Marko Aurelije s Lucijem Verom i Komod) od 138. do 192. god. n. e.

Adoptivni nasljednik Nerve bio je Marcus Ulpius Nerva Traianus (Trajan) vl. 98-117.

god. n. e. Za vrijeme Trajana Rimsko Carstvo je dostiglo svoj najveći obujam osvajanjem

Dakije i izbijanjem u Perzijski zaljev. Ulpiji (VLPIVS, fem. VLPIA) su bili nepatricijski

provincijski rod (iz Betike – južna Španija), ali porijeklom iz Italije.

16 Izvjesni Marcus Ulpius Marci fi lius Maximus poznat je s natpisa iz Goražda; Bojanovski

1967a, 152.

17 Drugi je s lokaliteta Potok u blizini Mostara; Imamović 1977, 140.

18 Apolodor iz Damaska bio je inženjer, arhitekt, dizajner i skulptor koji je djelovao za

vrijeme Trajana (čiji je bio favorit) i Hadrijana (za čije vladavine je pogubljen). On je

konstruirao i Trajanov Most preko Dunava za vrijeme dačke kampanje. Ko zna, možda je

osoba koja je dobila ulpijevsko ime i kognomen Apolodor učestovala u dačkim ratovima

i bila u blizini ovog velikog Trajanovog arhitekte, pa bi po ugledu na njega i uzela kao

kognomen Apolodor.

19 Duoviri su bili lokalne verzije rimskih konzula i uvijek su bila dvojica. Smith 1870, 439.

20 O instituciji quinquennalis (neke vrste lokalnih cenzora) v. Smith 1870, 318. Jedan

duovir quinquennales (Tit Flavije Simili) spominje se i na natpisu iz Skelana – Srebrenica.

Patsch 1915, 80, fus. 1. Sl. 67; 83. Tresvir (ili kvatuorvir!?) kvinkenalis i edil Akvskog

municipija Publije Elije Viktorin spominje se i na natpisu iz Krivoglavaca kod Vogošće

(Mesihović 2007, 896-898). A jedan kvinkenalis (Aurelije Atik) se spominje i u natpisima

iz Singidunuma, Lopandić 2007, 97.

21 Adoptivni nasljednik Trajana bio je njegov dalji biološki rođak Publius Aelius Traianus

Hadrianus (Hadrijan) vl. 117-138. god. n. e. Eliji (AELIVS, fem. AELIA) su isto bili

provincijski rod iz Betike, samo porijeklom iz Italije (preciznije iz Hadrie u Picenumu).

Hadrijan je dvije decenije uspješno vodio i konsolidirao Rimsko Carstvo. Za njegove

vladavine proces romanizacije je prilično odmakao, zahvaljujući, između ostalog, i

zalaganju samoga Hadrijana, koji je veći dio svoje carske vlasti proveo putujući po

provincijama.

22 Syme 1988; Isto 1991.

23 O kultu Mitre v. Zotović 1973.

24 Imamović 1977, 374, br. 115.

Flaviji (FLAVIVS – u značenju svjetle kose – fem. FLAVIA) su bili “dinastija” koja je

dobila pravo na rimsko carsko dostojanstvo (69-96. god. n. e.) nakon godine četiri cara,

odnosno građanskog rata 68-69. god. n. e. Flavijevska “dinastija” nije bila starog, rimskog

patricijskog porijekla, nego izdanak italskih municipija. Značajnije dodjeljivanje rimskog

građanstva u ilirskim provincijama za Flavija bi u prvom redu bilo vrijeme dolaska

Vespazijana na rimsko carsko dostojanstvo (69. god. n. e.) kada su ga podržale ilirske

provincije i ratovi na Dunavu protiv Dačana za vrijeme Domicijana.

”Dinastija” s fl avijevskim gentilnim imenom imala je tri predstavnika:

1. Titus Flavius Vespasianus (Vespazijan) vl. 69-79. god. n. e.

2. Titus Flavius Vespasianus (Tit) vl. 79-81. god. n. e.

3. Titus Flavius Domitianus (Domicijan) vl. 81-96. god. n. e.

25 Ulomak are (od natpisa se sačuvalo nekoliko slova u dva dijela ovog trodijelnog žrtve-

nika / [---]ae[---] // [---]cate[---] // [---]) se kod Imamović 1977, 474-475, Sl. 275 smješta

u Rogaticu. Međutim ovaj nalaz je iz okolice Ustikoline. Sergejevski 1936, 5-6 i sl. 3;

O drugim antičkim spomenicima s rogatičkog područja, uključujući i one izgubljene v.

Bojanovski 1967a, 158, napomena 31.

26 Sergejevski 1936, 11-12, Tab. 2, 12-13; Bojanovski 1967a, 155-157, Sl. 17-18; Imamović

1977, 410-411, Sl. 175.

27 Imamović 1977, 410-411, Sl. 176.

28 Imamović 1977, 412-413, Sl. 177.

29 Bojanovski 1967a, 152-153, Sl. 11; Imamović 1977, 476-477, Sl. 276.

30 Imamović 1977, 476-477, Sl. 277.

31 Bojanovski 1967a, 153, Sl. 12.

32 Sergejevski 1936, 10, Sl. 6-7; Bojanovski 1967a, 153-155, Tab. 3, 13-15.

33 Sergejevski 1936, 9-10, Sl. 5; Bojanovski 1967a, 155, Sl. 16.

34 Bojanovski 1967a, 157-158, Sl. 19-20.

35 Sergejevski 1936, 13, Tab. 3, Sl. 17; Bojanovski 1967a, 158, Sl. 21.

36 Sergejevski 1936, 10-11 i Sl. 8

37 Sergejevski 1936, 13.

38 Period Justinijanove vladavine (527-565. god. n. e.) Romejskim Carstvom može se

nazvati smatrati vremenom konačne razgradnje antičke kulture. Justinijanov sindrom

da povrati ono što je izgubljeno (umjesto da se okrene novim putevima razvitka kao što

je to u drugoj i trećoj deceniji VII st. učinio car Heraklije), posebno preko razarajućeg

Ostrogotskog rata (535-552 god. n. e.) oslabilo je unutarnju snagu kasnoantičkog društva.

Tome je sigurno dodatno doprinijela i katastrofalna pandemija (u moderno doba nazvana

“Justinijanova kuga”) koja je harala u Konstantinopolisu 541-542 god., a raširila se po

čitavom Mediteranu i Evropi (povremeno je izbijala sve do sredine VIII st.). Ova pandemija

je imala velike negativne socijalne, privredne, političke i psihološke efekte, a prilično je

decimirala populaciju. Nesumnjivo je i ova pandemija utjecala na smanjenje otpornosti

ilirskih provincija koje su od sredine VI st. n. e. izložene sustavnom pustošenju slavenskih

i drugih prodora. Ona je decimacijom populacije omogućila i lakše slavensko naseljavanje

u župskim predjelima. Justinijanova odluka o zatvaranju Akademije u Ateni 529. god. n.

e. zapečatila je i intelektualizam antike.

39 Slavenski prodori, prisutni još od prve polovine VI st., posebno se pojačavaju s pojavom

azijskog naroda Avara (Obri) koji su okupljanjem oko svoga etničkog jezgra mnogih

slavenskih, germanskih (Gepidi) i zaostalih i novodošlih azijskih tursko-mongolskih

naroda stvorili moćan plemenski savez. Nakon ubistva romejskog cara Maurikija 602.

god. granica je i defi nitivno popustila i nastupile su godine posvemašnjeg uništavanja

institucija i načina živoga antičkog društva u unutrašnjosti Balkanskog poluostrva i

prekida kontinuiranog razvitka mediteranske civilizacije. Izuzev u primorju, najveći dio

gradova, centara municipalnog života na tlu današnje Bosne i Hercegovine je razoren, a

može se slobodno reći da je došlo i do kulturnog i civilizacijskog naglog i dubokog pada.

Najvažnija posljedica događaja iz godina kada se konačno urušila antička civilizacija

bilo je ustaljivanje novog etničkog faktora, poglavito slavenskog elementa, iako ima i

primjera manjeg naseljavanja Avara (toponimi Obri) pa možda ne bi trebalo isključiti i

nastanjivanje nekih germansko-gepidskih skupina na prostoru koji danas zahvata Bosna

i Hercegovina. Međutim, novodoseljeno stanovništvo, nagli diskonuitet koji je u sebi

sadržavao i neke elemente kulturnog i civilizacijskog šoka i promjena političkog okvira iz

uređene države u pravom smislu (romejskog-vizantijskog Carstva) u neki politički entitet

neko vrijeme pod supremacijom Avara, nisu značili da je tradicija ranijeg života bila

apsolutno prekinuta. Starije provincijalno stanovništvo preživjelo je u velikom broju, a

tu i tamo se može osjetiti i tihi, prigušeni kontinuitet s nekim elementima ranijeg načina

života. A polako nastupa i proces simbioze starosjedilačkog stanovništva, više ili manje

kristijaniziranog i paganskog doseljenog slavenskog i drugog stanovništva.

40 Ljetopis popa Dukljanina, VI; VII; IX

41 O kasnoj antici i ranom srednjem vijeku v. Mesihović 2007, 719-740.