Keramika cetinskog tipa u unutrašnjosti zapadnog Balkana - Rogatica

Keramika cetinskog tipa u unutrašnjosti zapadnog Balkana i problem kulturno-istorijske interpretacije praistorijskih nalaza

Blagoje Govedarica

Heidelberg

1. Uvod

Cetinska kultura je bez sumnje najznačajnija tekovina ranog bronzanog doba na području istočnog Jadrana i jedna od najautentičnijih kulturnihcjelina u praistoriji zapadnog Balkana uopšte. Najveći broj nalazišta ove kulture koncentrisan je u Dalmaciji i u srednjo dalmatinskom zaleđu, te se taj prostor može s pravom smatrati njenom primarnom teritorijom. Otkrivanjei proučavanje Cetinske kulture na tom njenom primarnom prostoru u velikoj mjeri su vezani za ime Ivana Marovića,1 vrsnog i neumornog istraživača kome smo kao znak osobitog poštovanja nedavno posvetili studiju u kojoj se,takođe, razmatraju pitanja vezana za problematiku odnosa Cetinske kulturei njenog zapadno balkanskog zaleđa.2 Osim navedenog prostora kontinentalne Dalmacije, primarnom cetinskom krugu, prema novijim istraživanjima, treba priključiti i srednjojadranska ostrva Hvar, Korčulu i Palagružu, poluostrvo Pelješac, kao i područje južnog Jadrana, odnosno crnogorsku i sjevernoalbansku obalu i njihova uža zaleđa (Karta 1).3 Pored tog centralnog područja, nalazi cetinskog tipa su prisutni i na sjevernom Jadranu (Barbariga u Istri,4 pećine Tršćanskog krasa5),ali se tu barem po dosadašnjim saznanjima, radi o pojedinačnim i relativno rijetkim primjercima cetinske keramike u jednom još uvijek nedovoljno ja-snom kulturnom kontekstu.6 Tipična cetinska keramika je već odavno poznata i na drugoj, italijanskoj obali Jadrana, gdje se ona nalazi kao jedna manjeili više izolovana pojava u okviru proto apeninske kulture (Rodi Garganicona Monte Garganu 7i Laterza u Apuliji8). Pri tom cetinski nalazi sa navedenih ostrva sasvim sigurno ukazuju na pravac trans jadranske komunikacije kojom su ovi kontakti ostvareni: srednja Dalmacija – Korčula – Lastovo(?) – Palagruža – Tremiti(?) – Monte Gargano (Karta 1). Ako ovom spisku priključimo i već dobro poznate nalaze cetinskog tipa sa Peloponeza (Olympia,Lerna) koji tamo egzistiraju paralelno sa rano heladskom III-kompleksom, iliu njegovom okviru,9 onda postaje jasno da Cetinska kultura nije samo lokalna pojava vezana za istočni Jadran, već jedan daleko širi i snažniji kulturni fenomen, koji je veoma značajan za proučavanje i razumijevanje kulturno-istorijskog razvoja u širem jadranskom i mediteranskom području u vrijeme trećeg milenija prije Hrista.

 

1 Up. Marović 1991, 15 ff. i tamo navedenu dalju literaturu.

2 Radi se o tekstu pod naslovom ”Finds of the Cetina type in the western Balkans hinterlandand the issue of cultural and historical interpretation in the prehistoric archaeology”predatom za štampu u VAPD br. 99 koji je posvećen Ivanu Maroviću.

3 O tome Forenbaher/Kaiser 1997, 15 ff.; Govedarica 1989, 189 ff.

4 Usmena informacija A. Miloševića.

5Govedarica 1992, 319 ff.

6 U vezi sa tim Govedarica 1989, 64 ff

7 Nava 1990.

8 Čović 1980, Fig. 4. 
9 Maran 1987, 77-85; Govedarica 1989, 243-144

Karta 1 – I – Nalazišta Cetinske kulture na srednjem i južnom Jadranu;

II– Nalazi cetinskog tipa u unutrašnjosti zapadnog Balkana:

1 Vrtanjak;2 Rusanovići;3 Borci u Vrlaziju;4 Živaljevići;5 Kotorac;6 Anište kod Ražane;7 Ferizovići, Opaljene Gomile

Ovom prilikom nećemo se baviti primarnim prostorom Cetinske kulture niti aspektima njenog širenja po jadranskom i egejskom području, veććemo se usmjeriti na pojavu nalaza ovog tipa u unutrašnjosti Balkana, daklena jednom sasvim drugom prostoru koji i kulturno i geografski izlazi iz okvira cetinskog, odnosno jadranskog i mediteranskog kruga. Radi se o nalazima iz gradine Kotorac kod Sarajeva, o keremici cetinskih karakteristika iz grobnih humki u Vrtanjku, Rusanovićima, Vrlaziju, Živaljevićima i Ferizovićimana glasinačkom području, te o nalazima iz Aništa kod Ražane u zapadno jSrbiji. Taj materijal je u arheološkoj literaturi , takođe ,već poznat, ali je mahom ostao samo djelimično objavljen i dosta površno tipološki vrednovan.U kontekstu proučavanja Cetinske kulture u ovim relacijama se nije otišlo dalje od konstatacije o visokom stepenu tipološke srodnosti i insistiranjana bliskim kulturno-istorijskim vezama koje bi iz toga ”neminovno” morale proisticati. Pri tom su priroda tih veza, odnosno uzroci, mehanizmi, značaj iposljedice pretpostavljenih kontakata matičnog cetinskog područja sa ovim prostorom, ostali u potpunosti nejasni. Šta znači pojava cetinskog materijalau planinskoj unutrašnjosti Balkana, na području koje je u potpunosti izvan geoklimatskog i kulturnog konteksta Cetinske kulture? Na koji način je moglo doći do tog iskoraka i kakve su aktuelne mogućnosti istraživanja i vrednovanja tog fenomena? Ta i druga pitanja vezana za ove kulturne kontaktei relacije su po našem mišljenju od velikog značaja kako za razumijevanje kulturno-istorijskog bića same Cetinske kulture, tako i za šira istraživanja socijalnih i kulturnih odnosa u ranom bronzanom dobu ovog dijela Evrope. No, prije nego pređemo na razmatranje tih suštinskih pitanja i na sagledavanje mogućnosti njihovog rješavanja, potrebno je iznijeti raspoložive podatkeo navedenim nalazima i nalazištima. Ti podaci, kako ćemo vidjeti, nisu nipotpuni, niti metodološki ujednačeni. Oni to ne mogu ni biti, budući da seradi o slučajnim nalazima i o materijalu koji je otkriven krajem devetnaestogili početkom dvadesetog vijeka i dokumentovan prema ondašnjim arheološkim shvatanjima i mogućnostima. Dostupne podatke o tim nalazima i o širim okolnostima njihovog otkrića izložićemo po hronološkom redosljedu nalaženja, a to obuhvata vremenski raspon od preko stotinu godina.

2.  Nalazišta i nalazi

1. Vrtanjak u Maravićima kod Rogatice (Karta 1,1; iskopavanje Ć. Truhelke iz 1891.) Najraniji nalaz iz ovog okvira otkriven je u jednoj od grobnih humki iz zaseoka Vrtanjak u Maravićima. Tu je nađen mali vrč sa jednom drškom(Dim.: 7,5 x 8,8 cm). Bliži podaci o okolnostima tog nalaza ne postoje, osim da u toj humci nije bilo nikakvog drugog arheološkog materijala.10 Vrč je dosta dobre fakture sa crvenkasto-smeđom površinom. Na visokom vratu koji slagano sužava ka oštro izvijenom obodu nalazi se trakasta drška ”x” oblika.Ona počinje neposredno ispod oboda, a završava na isturenom ramenu suda.Tijelo je zaobljenog bikoničnog oblika sa naglašenim gornjim konusom i relativno malim ravnim dnom. Ornament je izveden dubokim urezima i tačkastim žigosanjem. Motiv se sastoji od udubljene trostruke trake obrubljene tačkastim žigovima. Ta kompozicija teče ravnomjerno, ili u obliku voluta i voluta sa krugom duž ramena posude. Drška je obrubljena sa po jednom udubljenom linijom, a na njenom gornjem dijelu su probušene dvije rupice krozkoje je provlačena uzica za nošenje suda (Tab. 1,1).

10 Truhelka 1893, 61 ff; Čović 1980, Fig. 4.

2. Rusanovići kod Rogatice, humka 26 (Karta 1,2; iskopavanje F. Fiale iz 1894.). Prema sumarnom Fialinom izvještaju ova humka je bila nasuta od kamena i zemlje prečnika 8,5 m visine oko 1 m.11 U njoj je nađeno sedam pokojnika. Šest skeleta koji pripadaju praistorijskom dobu bilo je položeno usredišnjem dijelu humke. Od toga je pet orijentisano od zapada ka istoku, a jedan od istoka ka zapadu. Sedmi skelet predstavlja naknadnu sahranu iz novijeg vremena. U kontekstu praistorijskih sahrana nađeno je 14 spiralnih salteleona od bronzane žice, jedna narukvica od spiralno savijene bronza nežice i pet keramičkih fragmenata. Svih pet ulomaka pripadaju gornjem dijelu jedne posude sa proširenim i zaravnjenim obodom i slabo izdiferenciranim vratom koji lagano prelazi u zaobljeno tijelo. Jedna trakasta drška ”x” oblikapolazi od oboda i završava na ramenu, odnosno na prelazu iz kratkog vrata u tijelo posude. Zaravnjeni obod ukrašen je dvostrukim nizom utisnutih trouglova, a na ramenu i tijelu posude su takvi nizovi uokvireni udubljenim linijama, formirajući trakaste i rombične ukrase (Tab. 1,3). Ova posuda u potpunosti odgovara cetinskoj keramici i mada nije sačuvana dalja dokumentacija koja bi mogla omogućiti identikaciju pokojnika kome je bili priložena, jasno je da pripada ranom bronzanom dobu, odnosno najranijem periodu sahranjivanja u ovoj humci. Ostali nalazi upućuju na kasno bronzano doba.12

11 Fiala 1894, 736, sl. 28 i 29.

12 Up. Ibid. Ilustracije tog kasnijeg materijala nisu date.

3. Borci u Vrlaziju kod Rogatice, humka 2 (Karta 1,3; iskopavanje F.Fiale iz 1894.).13 U humci nasutoj od lomljenog kamena, veličine 17 x 12 mi visine 0, 75 m nađeno je ukupno osam skeleta. Dva skeleta su bila u istočnoj polovini humke, a preostalih šest u njenom zapadnom dijelu. Praistorijskom dobu pripadaju pokojnici iz istočnog dijela, dok ostali predstavljaju naknadne sahrane iz rimskog doba i iz srednjeg vijeka. Bez daljeg preciziranja Fiala navodi da su oba skeleta iz istočnog dijela humke ležala u jednojliniji, orijentisani u pravcu jug-sjever. Uz njih je nađen materijal iz željeznogdoba i tri fragmenta keramike cetinskog tipa. Jedan fragment predstavljadio izvijenog oboda posude sa cilindričnim vratom ukrašenog trouglastim žigovima uokvirenim urezanim linijama (Tab. 1,4). Drugi je ulomak vrata sa   dvostrukom linijom i kružnim žigovima (Tab. 1,5), a treći čini dio gornjegkonusa posude sa bikoničnim, ili zaobljenim tijelom, dvostrukim nizom žigova uokvirenih linijama i jednom žigosanom obrubom izvan trake (Tab. 1,7).Prema tome bi primarna sahrana i u ovom tumulu, kao i u slučaju humke 26iz Rusanovića, morala pripadati ranom bronzanom dobu, dok bi drugi praistorijski skelet predstavljao sekundarnu sahranu iz starijeg željeznog doba.Bliže preciziranje u ovim okvirima nije moguće, pošto nije sačuvana nikakva dalja dokumentacija.

12 Fiala 1894, 723-724, sl. 5-7

4. Živaljevići kod Rogatice, tumul 6 (Karta 1,4; iskopavanje F. Fiale iz 1897). U ovoj humci dimenzija 9 x 9m i visine 0,8 m koja je bila nasuta odkamena i zemlje nađeno je šest skeleta. Kod tri skeleta otkriveni su prilozi koji odgovaraju kasnom bronzanom dobu. Preostala tri pokojnika nisu,prema Fialinom izvještaju, imali nikakvih priloga.14 Međutim, po inventaru Zemaljskog muzeja u Sarajevu ovoj humki pripada i jedna još neobjavljena konična zdjela sa unutra savijenim i proširenim obodom. Na površini oboda nalazi se niz žigosanih trouglova raspoređenih tako da po rubovima tvore dvije paralelne cik-cak trake. Ovaj nalaz nije objavljen, a sudeći po stanju u navedenoj humci mogao bi pripadati jednom od tri skeleta koji po Fiali nisu imali priloga.15

14  Fiala 1899, 599 ff.

15 Up. Cerović 1990, 17 i nap. 6. Nažalost nismo bili u prilici da objavimo i detaljnije prezentiramo ovaj nalaz. Prema ranije objavljenoj autopsiji osnovni oblik ove zdjele ukazuje na cetinske uzore, dok bi ukrašavanje na obodu svojom tehnikom i motivima više upućivalo na južnobosansku Vučedolsku kulturu tipa Debelo Brdo.

7. Ferizovići, Opaljene gomile, kod Rogatice (Karta 1,7; slučajni nalaz sa kraja osamdesetih godina prošlog vijeka).19 U jednoj od razrušenih gromila kod sela Ferizovići (Dim. 11 x 1,5 m) ležali su ostaci jednog ili više spaljenih pokojnika, rasuti u bazi kamenog nasipa u centralnom dijelu humke. Uz njih je nađeno stotinjak fragmenata keramike, jedan kameni privjesak, jedan kremeni grbač i nekoliko kremenih odbitaka, te dva veprova zuba i jedan privjesak od livene bronze (Tab. 2). Keramički ulomci potiču od petnaestak posuda. Karakteristične su trakaste drške ”x” oblika, ukrasi u vidu žigosanih trouglova, oštro izvijeni obodi cilindričnog vrata, ukrasi izvedeni udubljenim linijama. Posebno je zanimljiva jedna, većim dijelom očuvana, konična zdjelasa prema unutra savijenim i zaravnjenim obodom i širokim ravnim dnom (Tab. 2,1). Kameni privjesak je izrađen od sivog i mekog laporca, ima nepravilan rombični oblik sa jednom perforacijom u gornjem dijelu (Tab. 2,6). Ovoj grupi nalaza bi mogao takođe pripadati kremeni strugač i oba veprova očnjaka (Tab. 2, 7.11). Privjesak od livene bronze (Tab. 2,9) tipološki odgovara nešto kasnijem periodu i upućuje na postojanje još jednog groba u ovoj humki koji bi pripadao srednjem bronzanom dobu.

19. Materijal je sakupio Mirsad  Čolić, a objavio Momir  Cerović 1990. Cerović 1990, 15-22.

Tabla 1– 1 Vrtanjak; 2.5 Kotorac; 3 Rusanovići; 4.5.7 Borci u Vrlaziju

(1.6 prema Čović 1980, 1966; 2 prema Korošec 1940; 3 prema Marović/Čović1983; 4.5.7 prema Fiala 1894; 1.3 R=1:2; 2.4-7 bez razmjera)

 

Tabla 2 – 1-12 Ferizovići, Opaljene Gomile (prema Cerović 1990; 1-12 R 1:2)