"Nišani"

Muslimanski nadgrobni spomenici čine brojnu i vrlo vrijednu vrstu spomenika orijentalne arhitekture u Bosni i Hercegovini. Najčešće su to sniježno bijeli kameni nišani ili bašluci, potom kameni oklopi, kubure i mnogovrsni mauzoleji ili tzv. turbeta. Ljepota tih spomenika ogleda se uglavnom u dotjeranim oblicima, klesarskoj tehnici i širokoj i bujnoj konbinatorici ornamenta.

Muslimanska groblja su oduvijek bila smještena u samim sredinama naseobina. Zbog sjećanja na mrtve i zbog posjećivanja muslimanskih groblja, radi poklanjanja Fatihe mrtvima, ta groblja su se nalazila ondje gdje se kreću ljudi i to uz džamije, prometnije puteve, čak i uz same kuće – usred života čovjeka.

'' Pojedini spomenici – veli arhitekt Josef Pospišli u članku o muslimanskim grobljima u Bosni – čine se na prvi pogled tako slični, da čovjek pomisli, kako su jednaki... Tek kad ih izbliza promotrimo, otkrivamo razlike, koje su upravo tolike, da oni svi zajedno ne budu dosadno jednolični.''

NIŠANI su kameni stupci različitih veličina i oblika. Obično po dva njih obilježavaju grob, jedan više glave, a drugi niže nogu, na grobu često stoje sami ili sa santračem i duguljastim tesancima, koji prave rub groba u obliku četverokuta. Prednji nišan ili bašluk je uvijek malo veći od zadnjeg.

KAMEN od kojeg su naši nišani klesani, bio je najčešće vapnenac, siga ili aragonit i adezitin tuf zelene boje. Pored ovih se ponekad pojavljuju i glaukonitski lapor, zeleni diabaz i makedonski bijeli mramor, ali se ovaj zadnji nije klesao u Bosni, nego je obrađen uvežen.

TIPOVI, dakle mogla bi se odrediti ona približna i najvidljiva tipizacija, a to je podjela nišana na tzv. muške i ženske i po pojedinim razvojnim epohama, zatim po zanimanjima ljudi i po pojedinim klesarskim školama. Za razliku između muških i ženskih nišana može se kazati, da su muški u svim epohama i klesarskim školama građeni u obliku četverokutne ili osmokutne prizme, a prednjak usto prelazi gore u tanki vrat i završava se isklesanim turbanom, kakav je pokojnik nosio. Za razliku od ovih ženski nišani su redovito plosnati i većinom su oba jednako oblikovana i gore završavano u vidu šiljastog luka. Jasno se opažaju tri epohe u razvoju oblika bosanskih nišana: doba feth, tj. prve godine turskog gospodstva u ovim stranama, zatim kasniji vijekovi (16-18 st.) kada se turska vladavina potpuno ustalila, i prošlo stoljeće, u kojem su i reforme dale novi oblik i nišanima. Nišani najstarije epohe se nalaze gotov po cijeloj Bosni, za njih se u narodu kaže da označavaju grobove palih turskih vojnika i časnika, pa ih, po tome, zove šehitskim ili, rjeđe gazijskim i šehitlucima.

Osnovne značajke ovih nišana su težina mase, arhaičnost oblika i jako primitivna obrada. Takođe se u narodnim pričama kaže da je osvajač Bosne Mehmed Fatih vodio sa sobom 12,000 klesara koji su radili te nišane i to njegovim poginulim vojnicima.

Dimenzije i oblici ovih nišana ukazuju na oblikovani prijelaz iz stečka ili iz obeliska bosanskih krstajana. Na starim nekropolama opaža se ovaj prijelaz, gdje se na jednoj strani nalaze stečci bosanskih krstjana, a na drugoj arhaični nišani njihovih islamiziranih potomaka.

'' Takva je, poimenice, nekropola u Prečanima kod Trnova i u Brankovćima, u rogatičkom srezu. Među nišanima u toj drugoj nekropoli stajaše kao najstariji ili jedan od najstarih onaj Mahmuta Brankovića, koji pogibe na boju despotovu. Na nišanu je natpis u staroj bosanskoj ćirilici, koji sadrži to ime, a više njega i lik lava u proparnju – grb kuće Brankovića.

Tome je nišanu i po obliku i po ornamentu posve sličan obelisk početnoga viteza vojvoda Radivoja Oprašića. Stojaše u Oprašićima, sat hoda sjeverno od Brankovića, pa već i to, a i ostala sličnost u obliku i ornamentici s nišanom konvevtita Mahmuta Brankovića upućuju na to, da su oba spomenika potekla iz istog doba i iz ruku istog majstora.''

Nišani kasnih vijekova su manjih dimenzija, ali se i tu nađe po neki koji je vrlo veliki, veći i od ovih iz prvog doba. '' Dapače, najveći poznati nišan u Bosni nastao je baš u toj drugoj epohi. To je nišan na grobu Omerage Bašića kod Bašića mosta na putu između Glamoča i Livna, iz 1798. godine. Visok je 4,7 m, a upravo mu je toliki i opseg turbana.''

U ovoj epohi javlja se težnja, da se nišanom interpretira stalež, u kojem je pokojnik pripadao. Kada su se četrdeset godina prošloga vijeka u Bosni počele provoditi vojne reforme, turski vojnici i ostali građani, osim svečenstva, po tim reformama, umjesto turbana nose od 1832. godine fesove, a oblik ove kape počinje se javljati i na nišanima. I s ovim oblikom fesa nastaje treća, dekadetna epoha u izradi nišana. Takođe je zanimljiva i pojava interpretacije pokojnikova zanimanja, koje se izvodilo raznim oblicima turbana.
KLESARSKE ŠKOLE, ili klesari pojedinih regiona bili su daljni činbenici, koji su dovodili do raznolikosti naših nišana.

Centri ovih regiona bili su jeftini i dobri kamenolomi, kao Sarajevo, Mostar, Foča, Vlasenica, Jajce i Bihać. Sarajevski, fočanski i mostarski klesari ili taščije klesali su nišane od vapnenca, vlasenički od zelenog andezitnog tufa, jajački od lakoobradive sige, a bihaćki od posebne vrste vapnenca, koja uprkos svemu uvijek ostaje bijela, vrlo otporna. Neki nišani su uvozeni sa strane, kao iz Makedonije gdje su se nalazili kamenolomi mermera, i nazivani su po turskom imenu Skoplja, uščupskim. Oni su svi bili dugi i tanki, kvadratičnog presjeka sosnovicom od 10 cm.

U Bosni je sačuvano oko tridesetak ovakvih nišana i to u Sarajevu, Prači, Banja Luci i drugim mjestima.
DEKOR naših nišana je vrlo raznolik i dosta bogat. Upotrebljavani motivi se oslanjaju na stare domaće tradicije, orijentalnu ornamentiku ali ima ih i često orginalne invencije.

Na nišanima iz prve godine turske vladavine su česti mladi mjesec s vrhovima prema gore, mač, sablja krivosjeklica, koplje, luk sa strijelom, topuz, čomaga (kijača) i balta.

Predpostavlja se da one označavaju zanimanje ili život (upravo sport), kakav je volio provoditi pokojnik. Figuralni ukrasi su takođe pridruženi ovome ornamentu i tu su ptice i čitavi prizori lova sa sokolom. Čoviječi lik je u ovim prizorima dat simbolički, putem ispružene šake.

'' Na jednom jedinom nišanu, koji se nalazi ispod Jahorine u Govedovićima kod Sarajeva, čovječi lik u lovačkom prizoru prikazan je na konju, ali opet samo kao gruba silueta.'' Mnogi lijepi ukrasi nalaze se na mnogim ženskim nišanima, mahom su u oblikom cvijetova, lišća i grančica.

'' Tim posljednim svakako pripada i jedan nedatirani nišan u groblju kraj bivše Tekijske džamije u Rogatici, na kojem je gotovo jedinstvenom simbolikom prikazano, možda, mladost i u dnu plohe ibrik (voda!), a iz njega izrasta vijugavi struk cvijeta s listovima i rascvjetalim čaškama.''

Dekor mnogih nišana kako muških, tako i ženskih upotpunjuju i natpisi na arapskom pismu. Daljni muslimanski nadgrobni spomenici u Bosni su oklopi i turbeta. U mjestima zapadne Bosne se posebno ističu ti oklopi. To je prizmatični sarkofag, čija se donja ploha nešto veća od površine groba. Sastavljen je od kamenih i pomno obrađenih ploča, pri dnu ima postolje, a s gornje strane je obično otvoren i, na ženskim grbovima zasađen sitnom regetacijom. U krajevima gornje plohe usađeni su nišani, a postrane su ispunjene ornamentima i izrekama na arapskom jeziku.

'' Svakako najljepši primjer takvih spomenika i, ujedno, starijih nišana na našem tlu nalaze se u Banjoj Luci u maloj nekropoli glasovitog vojskovode i kliškog sandžaka Malkoč-bega (umro 1565.) i njegova sina Džaferbega (1560.).'